Bijwerkingen en toxiciteit van voedingssupplement phenibut

Phenibut (4-amino-3-fenylbutaanzuur) is in de jaren 60 in Rusland ontwikkeld als geneesmiddel voor aandoeningen aan het zenuwstelsel en psychische aandoeningen. Het is een GABA-analoog en de werkzaamheid is vergelijkbaar met die van baclofen, gabapentine, pregabaline en GHB.1 In Rusland, Oekraïne, Georgië en Letland is het verkrijgbaar onder de namen Anvifen, Fenibut en Noofen, en in Rusland en Letland is het geregistreerd voor neurologische en psychiatrische aandoeningen. Het zou zelfs aan kinderen worden voorgeschreven. In Nederland is phenibut niet geregistreerd als geneesmiddel, maar wel vrij verkrijgbaar als voedingssupplement.2

Op PubMed levert de zoekterm ‘phenibut’ ruim 230 hits op, waarvan tweederde in het Russisch. Een recente review uit Letland meldt dat gematigd gebruik positieve gezondheidseffecten zou hebben.3 Een al wat oudere samenvatting van voornamelijk Russische literatuur noemt talrijke positieve effecten, waaronder verbetering van de cognitieve en fysieke prestaties.1 Volgens een analyse van ‘grijze literatuur’ (gebruikersrapportages) zou phenibut angst- en spanningsklachten verlichten, een euforisch gevoel geven en de slaap verbeteren.4 Engelstalige artikelen beschrijven voornamelijk intoxicaties en onttrekkingsverschijnselen na verslaving.58 Bij verslavingskliniek Novadic-Kentron melden zich veelal patiënten met een GHB-verslaving die phenibut gebruikten om af te kicken of die het middel gebruikten als aanvulling op GHB om ontwenningsklachten tegen te gaan.2

Nadelige effecten van phenibut zijn snelle tolerantie en afhankelijkheid, met onttrekkingsverschijnselen als angst, slapeloosheid en prikkelbaarheid.24 Intoxicaties ontstaan mogelijk dan ook doordat gebruikers hoge doses innemen om toch de gewenste effecten te bereiken. Intoxicatieverschijnselen kunnen fluctueren tussen verminderd bewustzijn, agitatie en hallucinaties. Het Nederlands Vergiftigingen Informatie Centrum (NVIC) ontving de eerste melding in 2011 en kreeg tot en met november 2018 in totaal 39 meldingen van een mogelijke phenibutintoxicatie, de meeste na 2014. De helft van de intoxicaties betrof een combinatie met een ander middel. De ingenomen doses phenibut lagen tussen 0,6 en 20 g, maar in de literatuur is al een intoxicatie beschreven na inname van 3 g.5 Het NVIC concludeert dat er vooralsnog te weinig wetenschappelijke informatie is om een grenswaarde voor toxiciteit te bepalen.

Hoe beperkt de kennis ook is, toch is het verstandig om het NVIC te raadplegen bij een vermoeden van intoxicatie, zeker omdat phenibut lijkt op GHB, waarvan een kleine dosis al kan leiden tot een (sub)comateuze toestand. Mede daarom is het wenselijk de patiënt altijd in het bijzijn van een ander te laten verblijven. Of de patiënt kan worden beoordeeld door de huisarts of moet worden verwezen naar de SEH voor verdere monitoring, luchtwegondersteuning of sedatie, hangt af van de intoxicatieverschijnselen.68 Een (langdurige) phenibutverslaving of gebruik van phenibut als substituut voor GHB ligt buiten het gebied van de huisartsgeneeskunde en moet in de tweede lijn worden behandeld. Er zijn geen richtlijnen terzake, maar meerdere artikelen vermelden geslaagde substitutie van phenibut door baclofen, waarna kon worden afgebouwd.4679 Ook farmaceutisch GHB of diazepam worden wel als substitutie gebruikt.