Geen belangenconflict gemeld

Krantenlezers zouden vreemd opkijken als, onder een lovend artikel over de plannen van KPN, een regeltje stond dat de economieredacteur betaald wordt door KPN. Of als de wetenschapsredacteur een spannend stuk over een nieuwe lichttherapie van Philips zou afsluiten met ‘De auteur verzorgt bezoldigde voordrachten voor Philips.’ De lezer zou zich in gemoede afvragen of de hoofdredacteur werkelijk niemand anders had om die verhalen te schrijven.

In de wetenschap is dat anders geregeld. Daar dienen onderzoekers, als het goed is tot op de laatste cent, duidelijk te maken waar hun mogelijke belangenconflicten liggen, door wie het onderzoek is betaald en wat ze verder aan vergoedingen her en der binnenhalen. Maar daarmee is de kous ook af: wetenschappers worden geacht zo eerlijk en objectief te zijn dat ze hun mogelijke conflicten in extenso en roomser dan de paus willen en kunnen melden.

Dat dit niet altijd goed gaat, bleek vorig jaar wel, toen er een flinke rel ontstond rond de DSM-5. In PLoS Medicine onthulden Lisa Cosgrove en Sheldon Krimsky dat zo’n 70 procent van de leden van de verschillende taakgroepen banden hadden met de farmaceutische industrie. Bij psychose liep dat op tot 83 procent, bij slaapstoornissen tot 100. En dan hoefden de deskundigen nog niet eens giften onder de 10.000 dollar te melden, noch hun vrij te besteden onderzoekssubsidies, noch hun honoraria voor spreekbeurten.

Niet minder opzienbarend was een onderzoek vorige zomer, in hetzelfde tijdschrift, van Aaron Kesselheim en collega’s van Harvard, die probeerden te onderzoeken wat ‘geen belangenconflict gemeld’ nu waard is. In rechtszaken over ‘off-label voorschrijven’ — dokters mogen onder elkaar hierover wel discussiëren, maar ze mogen zich daarvoor niet laten betalen — worden soms ook de dokters die zich toch voor het farmaceutische karretje hebben laten spannen met naam en toenaam genoemd. Kesselheim kon er 91 traceren, van hen hadden er 39 in totaal 404 wetenschappelijke artikelen geschreven, en daarin stond in slechts 15 procent een adequate melding van belangenconflicten. Bijna de helft, 48 procent, meldde geen conflicten, en in 4 procent werd uitdrukkelijk enig conflict ontkend.

Ook uit ander recent onderzoek komt naar voren dat melding van belangenconflicten nog lang niet vanzelfsprekend is. Het lijkt een beetje te liggen aan het tijdschrift, de onderzoeksgrootte en het land van herkomst, maar veel vooruitgang wordt de laatste jaren niet meer geboekt.

En zachte heelmeesters, zo weten dokters, maken stinkende wonden. Al dat gedoe over het opbiechten van belangenconflicten zou de zaak best eens alleen maar erger kunnen maken.

Hoe vaak horen wij niet hoogleraren zoetsappig beweren dat ze zich ‘door iederéén laten betalen’, en daarom dus niet gebiast zijn? Op vragen door wie ze zich het méést hebben laten betalen, komt nooit antwoord: de ruis is voor hen belangrijker dan het signaal.

In een fraai commentaar in de JAMA wees psycholoog en econoom George Loewenstein er enige tijd geleden op, dat het erkennen van belangenconflicten ook de boodschap zelf kan vertekenen: die wordt een beetje overdreven, zodat lezers na aftrek van de belangen er toch de gewenste boodschap aan overhouden. De melding verschaft bovendien een alibi, de lezer is immers gewaarschuwd.

Daarnaast, zegt hij, als mensen menen dat belangenconflicten goed zijn geregeld (door de auteur, door het tijdschrift, door de dokter), houden ze er geen rekening meer mee en zijn ze des te kwetsbaarder. Anderen houden juist wel rekening met andermans belangen, en zijn alleen maar meer genegen diens, kennelijk waardevolle, advies te volgen. En meer in de praktijksituatie: kun je nog wel iets met goed fatsoen weigeren als de ander er zo’n groot belang bij heeft dat je meedoet? En als dat kan, belast het de rest van de relatie niet?