Jet lag

Inleiding

Het ‘jet-lagsyndroom’ wordt gedefinieerd als een chronobiologische aandoening die het resultaat is van het passeren van een aantal tijdzones in een korte tijdsspanne. De kenmerkende verschijnselen zijn: slapeloosheid of overmatige slaperigheid, moeheid, concentratiestoornissen, prikkelbaarheid en klachten van het maagdarmkanaal. Jet lag wordt daarom ook wel ‘transatlantische kater’ genoemd.1 Zowel vluchten in oostwaartse als in westwaartse richting kunnen deze verschijnselen veroorzaken. De mate van jet-lagproblemen hangt af van het aantal gepasseerde tijdzones, westwaarts (met de klok mee) of oostwaarts (tegen de klok in), leeftijd van de persoon en vertrek- en aankomsttijdstippen. Jet-lagklachten moeten onderscheiden worden van klachten (hoofdpijn, droge en geïrriteerde slijmvliezen) als gevolg van een lange vlucht (noord-zuid) zonder dat er tijdzones gepasseerd worden. Avondmensen hebben in het algemeen minder last van een jet lag dan ochtendmensen.12

Achtergrond

Etiologie

Het circadiane ritme en daarmee het slaap-waakritme staan onder invloed van het 24-uursmelatonineritme. Dit is een ritme van ongeveer 24,5 uur. Melatonine wordt in de pijnappelklier geproduceerd. Het tijdstip waarop de melatonine op gang komt, de melatonine-onset, is afhankelijk van eigenschappen van de biologische klok die in de SCN (nucleus suprachiasmaticus) gelokaliseerd is en van informatie over licht en donker. Informatie over licht en donker bereikt de pijnappelklier via een lange verbindingsbaan die van de retina afdaalt naar het cervicale myelum en dan weer opstijgt naar de pijnappelklier. De overgang van licht naar donker en omgekeerd synchroniseert het melatonineritme en daarmee andere circadiane uursritmes zoals het slaap-, waak-, temperatuurs- en cortisolritme tot een 24-uursritme. Ook omgevingsprikkels zoals op vaste tijden naar bed gaan en opstaan, op vaste tijden eten en bewegen, helpen mee bij het synchroniseren van de circadiane ritmes tot een 24-uursritme. De melatonine komt 's avonds op gang, heeft 's nachts de hoogste piek en zakt 's morgens weer terug naar een zeer laag niveau. Door op het juiste tijdstip licht of melatonine toe te dienen is het mogelijk het melatonineritme en daarmee het slaap-waakritme te verschuiven.34 Jet-lagproblemen worden veroorzaakt door de traagheid van de biologische klok bij de aanpassing aan een nieuwe tijdzone. Hoe sterker de invloed van de biologische klok op het desbetreffende ritme is, hoe trager de aanpassing plaatsvindt. Het ritme van de lichaamstemperatuur past zich trager aan dan hormonale ritmes zoals die van cortisol en melatonine. De periode van ‘wanorde’ in de biologische ritmiek noemt men ‘interne dissociatie’. Deze aanpassingsproblematiek is in feite de ‘jet lag’.34 Afhankelijk van het aantal gepasseerde tijdzones kan het soms 678 dagen duren voordat alle functies weer in het goede ritme zijn. Slaapproblemen blijven meestal beperkt tot 2-3 dagen. In het algemeen is de aanpassing na een vlucht in westwaartse richting gemakkelijker dan een vlucht in oostwaartse richting. Dit wordt verklaard door het feit dat de circadiane periode van de biologische klok langer is dan 24 uur en derhalve een voorkeur heeft voor verlenging van de ritmiek.2 Als algemeen richtsnoer voor aanpassing aan de nieuwe tijdzone kan gelden dat men een dag per gepasseerde tijdzone nodig heeft.4

Diagnostiek

De huisarts vraagt naar de richting van de vliegreis (met de klok mee of tegen de klok in), vroegere ervaringen van de patiënt met vliegreizen, of de patiënt zichzelf tot uitgesproken ochtendmensen of avondmensen rekent en wat hij of zij er zelf aan gedaan heeft. Jet-lagklachten moeten onderscheiden worden van klachten tengevolge van een lange vlucht (noord-zuid) zonder dat er tijdzones gepasseerd worden. Hiertoe behoren verschijnselen als hoofdpijn, droge en geïrriteerde slijmvliezen, bijvoorbeeld van de ogen.

Veel toegepaste behandelingen

Om de jet-lagproblemen te verminderen of te voorkomen kan de huisarts een aantal adviezen geven of behandelingen voorstellen. Hij kan aanraden om tijdens de vlucht goed te drinken, alcohol, koffie en thee te beperken en rauwkost te eten. Het is raadzaam om na aankomst meteen in het lokale tijdschema mee te draaien, hooguit een dutje te doen en wederom alcohol te beperken. Licht houdt de melatoninespiegel laag. Na een vlucht westwaarts lijkt het verstandig om wakker te blijven zolang het nog licht is en te gaan slapen als het bij aankomst donker is. Na een vlucht in oostelijke richting lijkt het verstandig om wakker te blijven in de ochtend en zoveel mogelijk 's middags buiten te vertoeven. Cafeïne wordt gebruikt om direct na aankomst wakker te blijven. Slaapmedicatie en melatonine worden toegepast om de slaap liefst in het nieuwe dag-nachtschema, dus voor het slapengaan, te induceren. Melatonine is in ons land beperkt verkrijgbaar, terwijl het in andere landen, zoals de VS, als voedingssupplement vrij verkrijgbaar is.

Methode

In april 2004 zochten we in de Cochrane Library en in Medline naar systematic reviews en randomized controlled trials. De zoekstrategie was als volgt: (“Jet Lag Syndrome”[MeSH]) AND systematic[sb] resp. (“Jet Lag Syndrome”[MeSH]) AND (randomized controlled trial[Publication Type] OR (randomized[Title/Abstract] AND controlled[Title/Abstract] AND trial[Title/Abstract])).

Klinische vragen

Wat is de waarde van niet-medicamenteuze adviezen?

Gecontroleerd onderzoek werd niet gevonden. Deze adviezen berusten dus op ervaring en gezond verstand. Kunstlicht heeft wel invloed op het verschuiven van de melatoninespiegel, maar heeft geen effect op de jet-lagklachten.5

Wat is het effect van cafeïne?

Gunstig effect. In een RCT werd 300 mg slow-release cafeïne toegediend om 08.00 uur lokale tijd gedurende 5 dagen vergeleken met placebo.6 Er waren 27 vrijwilligers in het onderzoek betrokken. De vliegreis ging in oostelijke richting (VS-Frankrijk, 7 tijdzones). Het fysieke prestatievermogen was de uitkomstmaat. Er werd geen verschil met placebo gevonden. Over slaapklachten en andere jet-lagklachten werd geen melding gemaakt. Nadelig effect. Hierover werden geen gegevens verstrekt.

Wat is het effect van melatonine?

Gunstig effect. In een Cochrane-review werd het gebruik van melatonine vergeleken met placebo, ingenomen na aankomst rond lokale inslaaptijd, geëvalueerd.7 De subjectieve jet-lagklachten werden met een visueel-analoge schaal (VAS) vastgelegd (0-100). De klachten namen zowel bij vliegen naar het westen als naar oosten significant af: –19,52 (95%-BI –28,13 - –10,92) respectievelijk –17,27 (95%-BI –27,28 - –7,26). Met een afkapwaarde 60 (60 veel klachten) is de odds-ratio 0,11 (95%-BI 0,03-0,41) ten gunste van melatonine. Het risicoverschil was 0,5 en de NNT dus 2. De dosering van 5 mg was het meest effectief. Een slow-release dosering van 2 mg was minder werkzaam. Melatonine is effectiever indien meer tijdzones overbrugd worden, met name bij reizen in oostwaartse richting. De innametijd (2 uur voor het gewenste tijdstip van inslapen) is cruciaal. Nadelig effect. Bijwerkingen van melatonine waren gering. Op basis van case reports dient men rekening te houden met mogelijke effecten bij patiënten met epilepsie en antistolling.

Wat is het effect van slaapmedicatie?

Gunstig effect. We vonden geen gecontroleerd onderzoek met de klassieke benzodiazepinen maar wel met de niet-benzodiazepinen zopiclone en zolpidem. Zopiclon werd in een klein onderzoek (n=33) vergeleken met placebo.8 De jet-lagklachten werden met een VAS gemeten; het slaap-waakpatroon werd met actigrafie vastgelegd. Zopiclon had een gunstiger effect op de slaapduur (t-toets: nacht 2, p9 De jet-lagklachten werden op een VAS gescoord. Zolpidem verbeterde behalve de slaapklachten ook de andere jet-lagklachten in vergelijking met placebo (pNadelig effect. Bij gebruik van zolpidem werden meer bijwerkingen, met name hoofdpijn (28%) in vergelijking met placebo (19%) gemeld. Bij het onderzoek met zopiclon werd niets vermeld over het voorkomen van eventuele bijwerkingen.

Conclusie

Het jet-lagsyndroom komt vaker voor bij vluchten in oostwaartse richting. De klachten kunnen wellicht beperkt worden door algemene maatregelen. Deze adviezen berusten op ervaring en gezond verstand. Het lijkt zinvol om te adviseren om tijdens de vlucht goed te drinken, maar alcohol, koffie en thee te beperken. Het is raadzaam om na aankomst meteen in het lokale tijdschema mee te draaien en hooguit een dutje te doen. Hypnotica en melatonine kunnen de jet-lagklachten enigszins beperken. Zolpidem is vooral effectief bij herstel van slaapklachten. Melatonine is effectief bij jet-lagklachten; het is bij kortdurend gebruik veilig en heeft weinig bijwerkingen. Melatonine is in ons land beperkt verkrijgbaar. Het nuttig effect van cafeïne is niet aangetoond.