Rouw, meer weten helpt

Er kwam een vrouw bij mij op het spreekuur. Zij had net een kindje verloren bij een zwangerschap van 24 weken. Ze vroeg mij: ‘Hoe doe ik dit, rouwen?’ Wat zou u zeggen?

‘Beschouw het als normaal dat je verdrietig bent. Rouwen heeft te maken met de capaciteit om liefde te geven en te ontvangen. Erken het verdriet door je ervaringen te delen met anderen. In onze samenleving is dat best lastig, omdat mensen vaak onterecht denken dat het verdriet al over moet zijn. Of dat je er beter niet over kunt beginnen.’

Kun je ook verkeerd rouwen?

‘Rouwen is per definitie een sociaal gebeuren. Je doet het in een samenleving. Vraag rouwende mensen om te vertellen en bevestig ze hun emotie. Je kunt dat niet verkeerd doen. Je kunt niet de verkeerde emoties hebben. Emoties zijn wat ze zijn. Wel kunnen mensen emoties soms tijdelijk wegduwen. Ze hebben die ontkenning dan nodig om zichzelf te beschermen tegen de overload aan verdriet. Soms is ontkenning een weldadig geschenk voor mensen.’

Je kunt niet de verkeerde emoties hebben. Emoties zijn wat ze zijn

De vrouw en de man, ouders van het overleden kindje, rouwen allebei anders. Ze zijn bang elkaar daarin kwijt te raken.

‘Ik hoor vaak vrouwen zeggen: “Mijn man spreekt nooit over ons overleden kind. Zou dat betekenen dat hij er niet van gehouden heeft?” Je ziet dikwijls dat mannen van jongs af aan hebben geleerd: je bent een grote jongen, die huilen niet. Ze hebben meestal ook geen woorden om erover te praten. Vrouwen hebben veel meer woorden geleerd en kunnen zo dichter bij die emoties komen. Dat is bepaald door de opvoeding. Mannen denken sneller aan de toekomst en vinden dat ze iets moeten doen. Ze zijn bezorgd en willen niet dat hun vrouw afglijdt of haar evenwicht verliest.’

In uw boek ‘Omgaan met verdriet en verlies’ beschrijft u ook een verschil tussen instrumentele en intuïtieve rouw. Kunt u dat uitleggen?

‘In het omgaan met verdriet kennen we de intuïtieve en de instrumentele stijl. Beide zijn even belangrijk. Een voorbeeld: de ouders wiens 17-jarige dochter verdween en vermoord werd teruggevonden, reageerden heel verschillend op dit verlies. De moeder vol verdriet. De vader ging elke avond op stap om geld in te zamelen voor de aanleg van drinkwatervoorzieningen in Afrikaanse dorpen. Dat was zijn manier om met het verdriet om te gaan. Met zijn acties wilde hij ervoor zorgen dat geen enkel kind nog zou doodgaan door een gebrek aan schoon drinkwater. Hij wilde iets met water doen, omdat zijn dochter in het water is teruggevonden. Door weet te hebben van elkaars verschillende manieren van rouwen, kon het echtpaar elkaar helpen. Overigens hebben vrouwen niet altijd een intuïtieve stijl van rouwen en mannen een instrumentele. Dat kan ook andersom.’

Om mensen bij verdriet te helpen, is vooral luisteren belangrijk. Ik kwam bij een man op visite wiens echtgenoot zojuist zelfmoord had gepleegd. We wisten allebei niks te zeggen en ik voelde mij daar oncomfortabel bij. Wat zou u doen?

‘Wat je bij je moet hebben zijn 4 sleutels. De eerste sleutel is luisteren, de tweede is correcte informatie geven. De derde sleutel is mensen met warmte en genegenheid omringen en de vierde is herinneringen levendig houden. In dit geval nodig je de man uit om te vertellen. Als hij dat nog niet goed kan, vraag je hem te vertellen over wie zijn vrouw was en wat ze voor hem betekende. Wat belangrijk is bij zelfdoding: maak onderscheid tussen de wijze waarop iemand is gestorven en het leven dat daaraan vooraf gegaan is. Als iemand door zelfdoding sterft, zie je vaak dat het hele leven van die persoon gereduceerd wordt tot de wijze waarop die gestorven is. Terwijl die persoon ook een leven gehad heeft.’

Herkent u dat oncomfortabele gevoel bij gesprekken over verdriet?

‘Mensen hebben niet geleerd om met verdriet om te gaan. De meeste mensen gaan op weg in het leven, zonder dat ze ooit iets over verlies en verdriet hebben geleerd. Als je op reis gaat naar Griekenland zonder wegenkaart en telefoon, dan voel je je ook oncomfortabel. Als je meer weet over verdriet, dan kan je daar op een heel andere manier mee omgaan.

U heeft het in uw boek over rouwarbeid en rouwtaken. Kunt u deze termen uitleggen?

‘Het zijn inderdaad rouwtaken, geen fasen. In het woord fase zit iets passiefs. Alsof je er niks aan kunt doen. Terwijl: je staat voor een rouwarbeid. Dat verklaart ook waarom mensen zich zo moe kunnen voelen als ze verdrietig zijn. Emotionele arbeid is heel uitputtend voor lichaam en geest. Daarbij komen 4 rouwtaken die door elkaar heen lopen.’

Wat zijn deze rouwtaken en hoe kun je mensen hierbij helpen?

‘De eerste taak is het onder ogen zien van de werkelijkheid van het verlies. Een moeilijke taak. Het kan een hele tijd duren voor die werkelijkheid in al zijn facetten doordringt. Je kunt helpen door ervoor te zorgen dat mensen correcte uitleg krijgen. Wanneer je heftig nieuws krijgt te horen, zoals de diagnose kanker, dan onthoud je niet alles wat op dat moment verteld wordt. Je gedachten gaan bijvoorbeeld naar je partner en je kinderen.’

Keirse legt uit hoe het kan dat je zo weinig onthoudt. ‘Stel je voor, de verstandelijke uitleg van de arts is in de Dorpsstraat, terwijl de patiënt emotioneel gezien in de Kerkstraat is. De patiënt wandelt na het horen van de diagnose naar de Kerkstraat, waar hij de uitleg niet meer hoort. Wat je moet doen, is de patiënt ophalen bij de Kerkstraat en terugbrengen naar de Dorpstraat. Je vertelt de diagnose, je houdt even stil, en je vraagt: “vertel eens, wat gaat er door je heen?” En elke keer als hij naar de Kerkstraat wandelt, haal je hem daar op.

De tweede rouwtaak is het ervaren van de pijn van het verlies. Je kunt geen verlies overleven zonder pijn te ervaren. Alles wat je doet om die pijn te vermijden, verlengt het ­rouwproces. Soms krijgen mensen antidepressiva voorgeschreven om met verlies om te gaan. Maar verdriet is een normale emotie van normale en evenwichtige mensen. Antidepressiva helpen niet. Artsen schrijven het voor omdat ze in hun opleiding hebben geleerd over medicijnen en niets hebben geleerd over rouw en verdriet.

Verlies kan een snerpende pijn veroorzaken, die door merg en been gaat. Die pijn komt naar buiten in allerlei gewaarwordingen, zoals boosheid, prikkelbaarheid of hevige pijnklachten. Daarmee gaan mensen naar de huisarts en die vindt geen lichamelijke oorzaak. Het is dan niet zo dat ze zich de pijn hebben ingebeeld. Ze voelen de emotionele pijn van het gemis. Die pijn komt naar buiten, in golven van verdriet die komen en gaan. Helpen doe je door erover te praten. Doe je dat niet, dan laat je mensen in eenzaamheid afrekenen met een pijn. Vertel mensen dat al die emoties en reacties normaal gedrag zijn en luister naar ze.

De meeste mensen gaan op weg in het leven, zonder dat ze ooit iets over verlies en verdriet hebben geleerd

De derde taak is je aanpassen aan de wereld met dit verlies. Dit is voor iedereen anders. Je kunt niet zeggen dat het voor de een erger is dan voor de ander, want je hebt geen weegschaal om de zwaarte te wegen. Je staat voor de opdracht je aan te passen aan de wereld zonder die persoon. Ook bij deze taak kun je helpen door te luisteren naar het verhaal van mensen. Ik ben ervan overtuigd dat mensen veel veerkracht hebben, maar die wordt ondermijnd door het gebrek aan deskundigheid in de samenleving. Met verkeerde boodschappen en door niet te luisteren, tast je de veerkracht van het bestaan aan. Veerkracht moet geolied worden en de olie is menselijke warmte en aandacht.

Dat brengt mij bij de vierde taak: opnieuw leren genieten van het leven en herinneringen levend houden. Mensen durven na een verlies niet meer te genieten. Of ze durven niet meer te houden van iemand, want ze kunnen die persoon ook weer verliezen. Dan moeten ze weer die vreselijke pijn door. Hoe kun je herinneringen levend houden als we niet meer over de overleden persoon praten? Herinneringen zijn de basis van onze cultuur. We vernoemen straten naar overleden personen. Praat er dus vooral wel over, dat helpt. En laat merken dat je de overledene niet vergeten bent.’