Zorgbehoeften van kwetsbare ouderen

Samenvatting

Hoogendijk EO, Muntinga ME, Van Leeuwen KM, Van der Horst HE, Deeg DJH, Frijters DH, et al. Zorgbehoeften van kwetsbare ouderen. Huisarts Wet 2015;58(3):130-3.

Om kwetsbare ouderen adequate zorg te kunnen bieden moet men inzicht hebben in hun zorgbehoeften. Ons doel was te beschrijven welke zorgbehoeften kwetsbare ouderen in de huisartsenpraktijk ervaren, in hoeverre deze behoeften vervuld zijn en in hoeverre zij samenhangen met patiëntkenmerken.

In een crosssectioneel onderzoek vroegen wij 1137 thuiswonende kwetsbare ouderen uit 35 huisartsenpraktijken in Amsterdam en West-Friesland naar hun ervaren zorgbehoeften op basis van 13 van de 24 vragen uit het Camberwell Assessment of Need for the Elderly (CANE). We analyseerden de samenhang van de gemelde behoeften met leeftijd, geslacht, partnerstatus, opleidingsniveau, functionele beperkingen, recente ziekenhuisopnames, chronische ziekten en een kwetsbaarheidsscore.

Op een totaal van 13 items meldden de 1137 deelnemers gemiddeld 4,2 zorgbehoeften, waarvan 0,5 onvervuld – bijvoorbeeld aandoeningen die nog niet werden behandeld of problemen waarvoor nog geen hulp aanwezig was. De meeste zorgbehoeften hadden betrekking op het fysieke domein en het omgevingsdomein, maar deze behoeften waren grotendeels vervuld. Onvervulde behoeften betroffen vooral het psychosociale domein, bijvoorbeeld gezelschap en dagbesteding. De zorgbehoefte, vervuld of onvervuld, werd het sterkst bepaald door functionele beperkingen en kwetsbaarheid.

Kwetsbare ouderen in de huisartsenpraktijk rapporteren veel behoeften in het fysieke en het omgevingsdomein. Zij ontvangen daarvoor veelal voldoende hulp. Psychosociale behoeften worden minder vaak gemeld, maar blijven wel vaker onvervuld.

Wat is bekend?

Kwetsbare ouderen in de huisartsenpraktijk hebben vaak meerdere zorgbehoeften.
Door adequaat in te gaan op zorgbehoeften van kwetsbare ouderen kunnen negatieve gezondheidsuitkomsten, zoals ziekenhuisopnames, mogelijk worden uitgesteld of voorkomen.

Wat is nieuw?

Een korte vragenlijst, in plaats van of als aanvulling op een uitgebreid geriatrisch assessment, kan de huisarts helpen een beeld te krijgen van nog niet gesignaleerde zorgbehoeften van kwetsbare ouderen.
Kwetsbare ouderen ontvangen vaak al voldoende hulp voor hun fysieke en omgevingsbehoeften.
Meer aandacht voor psychosociale behoeften is gewenst.

Inleiding

Van het toenemende aantal ouderen dat de komende jaren een beroep zal doen op de huisartsenzorg is ongeveer een kwart kwetsbaar.1 Ouderen worden kwetsbaar wanneer hun reserves op het gebied van fysiek, psychologisch en sociaal functioneren zozeer zijn afgenomen dat ze een verhoogd risico hebben op negatieve gezondheidsuitkomsten zoals ziekenhuisopnames of overlijden.2 3 Kwetsbare ouderen hebben vaak chronische ziekten of functionele beperkingen en daardoor behoefte aan zorg op meerdere vlakken. De huisarts kan negatieve gezondheidsuitkomsten mogelijk voorkomen door adequaat in te spelen op deze zorgbehoeften,4 maar hij moet dan wel inzicht hebben in de aard van die behoeften. Vooral onvervulde zorgbehoeften, bijvoorbeeld relevante aandoeningen die nog niet worden behandeld, of problemen waarvoor geen hulp aanwezig is, verdienen aandacht.

Er zijn twee benaderingen om de zorgbehoeften van ouderen in kaart te brengen. De eerste is een uitgebreid geriatrisch assessment door een zorgverlener (bijvoorbeeld een praktijkverpleegkundige) met behulp van een gestandaardiseerd instrument. In zo’n assessment onderzoekt de zorgverlener de capaciteiten en problemen van de oudere patiënt op meerdere domeinen van het functioneren.5 Een tweede benadering richt zich op de ervaren zorgbehoeften en laat niet de hulpverlener maar de oudere zelf een inschatting maken van zijn zorgbehoeften.6 Beide benaderingen kunnen helpen bij het opsporen van zorgbehoeften die nog niet bekend zijn bij de huisarts.7

Wij hebben de vervulde en onvervulde zorgbehoeften beschreven zoals kwetsbare ouderen in de huisartsenpraktijk die ervaren, wat nog niet eerder gedaan is. Daarnaast onderzochten wij de samenhang van deze ervaren zorgbehoeften met demografische kenmerken en gezondheidskenmerken van de patiënt.

Methode

Opzet en steekproef

We gebruikten crosssectionele gegevens van het onderzoek ‘Frail Older Adults: Care in Transition’ (ACT), een van de transitie-experimenten in het kader van het Nationaal Programma Ouderenzorg waarin patiënten twee jaar zijn gevolgd om de effectiviteit van een geïntegreerde zorgbenadering te evalueren.8 Voor het hier beschreven onderzoek gebruikten wij de gegevens van de ACT-basismeting, die werd uitgevoerd voordat de interventie van start ging.

Kwetsbare ouderen uit 35 huisartsenpraktijken in twee regio’s (18 in Amsterdam en 17 in West-Friesland) kwamen in aanmerking voor deelname. Inclusiecriteria waren: 65 jaar of ouder, thuiswonend en PRISMA-7-score ≥ 3; de details zijn elders gepubliceerd.8 9 10 In het kort kwam het erop neer dat de deelnemers informatie per post ontvingen en vervolgens telefonisch werden benaderd, waarbij ook de PRISMA-7 werd uitgevraagd. De PRISMA-7 is een korte vragenlijst naar risicofactoren voor functionele achteruitgang.9 In een pilotonderzoek was aangetoond dat een score van 3 of hoger op de PRISMA-7 goed overeenkomt met internationaal geaccepteerde kwetsbaarheidscriteria.11 Tussen mei 2010 en februari 2011 bezocht een getrainde interviewster de ouderen thuis die in aanmerking kwamen voor deelname en die een toestemmingsformulier ondertekend hadden. Aan het ACT-onderzoek namen 1147 ouderen deel, van wie wij er 1137 konden meenemen in de analyse (van de overige 10 ontbraken er uitkomstmaten).

Ervaren zorgbehoeften

Voor het meten van de ervaren zorgbehoeften, vervuld of onvervuld, gebruikten wij de Camberwell Assessment of Need for the Elderly (CANE), een multidimensionale vragenlijst met 24 items die ontwikkeld is om de behoeften van ouderen met een psychiatrische stoornis te beoordelen.12 13 14 De vragenlijst stelt de onderzoeker in staat problemen te identificeren, de ernst te bepalen en vast te stellen of er al hulp wordt geboden. Bij elk item wordt aan de oudere gevraagd of er een behoefte bestaat en of die behoefte vervuld is of niet. Aangezien niet alle items van toepassing zijn op een niet-psychiatrische populatie – dat geldt bijvoorbeeld voor gedragsproblemen of suïcidaal gedrag7 – gebruikten wij in ons onderzoek slechts 13 van de 24 CANE-items. Het weglaten heeft geen grote gevolgen, want alle items zijn afzonderlijk af te nemen en ook afzonderlijk gevalideerd.

Patiëntkenmerken

Wij registreerden leeftijd, geslacht, partnerstatus (wel of geen partner), opleidingsniveau (laag, midden, hoog), functionele beperkingen (Katz ADL index, schaal van 0 tot 15)15, ziekenhuisopnames in het afgelopen jaar (ja of nee), aanwezigheid van vijf veelvoorkomende chronische ziekten in de afgelopen twaalf maanden (ja/nee) en risico op functionele achteruitgang (PRISMA-7, schaal van 3 tot 7).

Statistische analyse

Wij analyseerden de kenmerken van de deelnemers en het aantal zorgbehoeften met behulp van beschrijvende statistiek. Uit enkelvoudige regressieanalyses bleek dat alle patiëntkenmerken geassocieerd waren met zorgbehoeften (p &lt 0,20). Daarom gebruikten we alle patiëntkenmerken tegelijk in multivariabele regressieanalyses om de samenhang met zorgbehoeften te onderzoeken. Er waren vijf uitkomstmaten: totaal aantal zorgbehoeften, omgevingsbehoeften, fysieke behoeften (lineaire regressieanalyses), één of meer psychosociale behoeften en één of meer onvervulde behoeften (logistische regressieanalyses). In alle modellen werd gecorrigeerd voor de regio; p &lt 0,05 beschouwden we als significant.

Resultaten

[Tabel 1] toont de kenmerken van de 1137 kwetsbare ouderen van wie de gegevens in dit onderzoek zijn geanalyseerd, en laat ook het gemiddelde aantal zorgbehoeften zien. De gemiddelde leeftijd was 80,5 jaar en 66,8% was vrouw.

Zorgbehoeften

Op een totaal van 13 CANE-items meldden de deelnemers gemiddeld 4,2 zorgbehoeften, waarvan 0,5 onvervuld [tabel 2]. Het vaakst gemeld werden fysieke problemen en problemen in het omgevingsdomein: lichamelijke gezondheid (87,6%), huishouden (82,1%), mobiliteit/vallen (76,1%), gezicht/gehoor (36,7%) en voeding (30,4%). Het percentage respondenten dat meldde dat deze behoeften reeds vervuld waren, varieerde van 88,5% tot 97,3%. Psychosociale behoeften kwamen minder vaak voor, maar werden vaker als onvervuld gemeld: gezelschap (14,7%, waarvan 67,7% onvervuld), informatie (11,9%, waarvan 41,5% onvervuld) en dagbesteding (11,3%, waarvan 48,4% onvervuld).

Tabel1Kenmerken van de onderzochte kwetsbare ouderen (n = 1137)Open tabel

	n	%	gemiddelde	(SD)
Leeftijd, jaren			80,5	(7,5)
Vrouw	759	66,8%
Regio Amsterdam	537	47,2%
Regio West-Friesland	600	52,8%
Geen partner	711	62,5%
Opleidingsniveau
laag	382	33,6%
middel	545	47,9%
hoog	210	18,5%
ADL-beperkingen, Katz Index (0-15)			3,9	(2,8)
Ziekenhuisopname*	297	26,1%
Chronische ziekten^†			1,3	(0,9)
diabetes mellitus	322	28,3%
kanker	120	10,6%
longziekte	311	27,4%
artrose of artritis	657	57,8%
beroerte	76	6,7%
Kwetsbaarheid (PRISMA-7)
score 3	474	41,7%
score 4	403	35,4%
score ? 5	260	22,9%
Zorgbehoeften (13 CANE-items)			4,2	(2,0)
omgevingsbehoeften (4 CANE-items)			1,2	(0,8)
fysieke behoeften (5 CANE-items)			2,5	(1,1)
psychosociale behoeften (4 CANE-items)			0,5	(0,8)
onvervulde behoeften (13 CANE-items)			0,5	(1,0)
Eén of meer psychosociale behoeften	369	32,5%
Eén of meer onvervulde behoeften	330	29,0%

Samenhang met patiëntkenmerken

De multivariabele regressieanalyses (zie de originele publicatie voor details10) lieten zien dat het aantal ADL-beperkingen en de kwetsbaarheid positief samenhingen met vervulde en onvervulde zorgbehoeften in alle domeinen. Chronische ziekten en ziekenhuisopnames hingen positief samen met fysieke behoeften. Opleidingsniveau en leeftijd hadden een positieve respectievelijk negatieve samenhang met de aanwezigheid van onvervulde zorgbehoeften.

Tabel2Ervaren zorgbehoeften van kwetsbare ouderen (n = 1137)Open tabel

CANE-items	Beschrijving van de behoefte	Totaal		Vervuld		Onvervuld
		n	%	n	%	n	%
Omgevingsbehoeften
wonen	ongepaste en ongeschikte woonsituatie, aanpassing nodig	99	8,7%	65	65,7%	34	34,3%
huishouden	behoefte aan hulp in het huishouden	934	82,1%	862	92,3%	72	7,7%
voeding	niet in staat om gepaste maaltijden te kopen en/of te bereiden, zeer beperkt dieet of dysfagie	346	30,4%	325	93,9%	21	6,1%
zorgen voor een ander	moeilijkheden met zorgen voor een ander persoon	33	2,9%	21	63,6%	12	36,4%
Fysieke behoeften
lichamelijke gezondheid	ziekte of lichamelijk probleem waarvoor gepaste behandeling nodig is	996	87,6%	969	97,3%	27	2,7%
medicatie	problemen met medicijninname, bijwerkingen, medicatiemisbruik of afhankelijkheid, of medicatie niet recent door een arts beoordeeld	236	20,8%	222	94,1%	14	5,9%
gezichtsvermogen, gehoor	problemen met horen in een stille omgeving, met het lezen van de krant, met televisie kijken of met communiceren	417	36,7%	369	88,5%	48	11,5%
mobiliteit/vallen	bewegingsbeperkingen, valneigingen of problemen met openbaar vervoer	865	76,1%	787	91,0%	78	9,0%
zelfzorg	problemen met persoonlijke verzorging, zoals aankleden en wassen	307	26,9%	294	95,8%	13	4,2%
Psychosociale behoeften
geheugen	moeite met herinneren van zaken die onlangs zijn voorgevallen, vergeet vaak waar dingen zijn opgeborgen	93	8,2%	74	79,6%	19	20,4%
gezelschap	weinig sociale contacten, eenzaamheid, sociale isolatie	167	14,7%	54	32,3%	113	67,7%
dagbesteding	problemen met regelmatige, passende dagbesteding	128	11,3%	66	51,6%	62	48,4%
informatie	mondelinge of geschreven informatie over aandoening, medicatie of behandeling	135	11,9%	79	58,5%	56	41,5%

Beschouwing

Uit ons onderzoek blijkt dat veel behoeften van kwetsbare ouderen hun lichamelijke gesteldheid en hun omgeving betreffen, maar dat zij voor het fysieke en het omgevingsdomein vaak al voldoende zorg of hulp ontvangen. Onze deelnemers rapporteren weliswaar minder vaak psychosociale behoeften, maar deze blijven wel vaker onvervuld. Deze resultaten komen grotendeels overeen met die van eerdere onderzoeken waarin de CANE-vragenlijst gebruikt werd. In een kleine steekproef van oudere patiënten in een huisartsenpraktijk en in onderzoeken binnen de geestelijke gezondheidszorg werden ook vooral in het psychosociale domein onvervulde zorgbehoeften aangetroffen.7 12 16 In ons onderzoek blijkt het aantal zorgbehoeften in het fysieke en het omgevingsdomein veel groter dan in de eerdere onderzoeken.

Inzicht in de ervaren zorgbehoeften van kwetsbare ouderen kan bijdragen aan betere zorg in de huisartsenpraktijk. Een zorgbehoefte kan om verschillende redenen onvervuld blijven: de behoefte wordt niet herkend door de zorgverlener, de oudere is niet goed in staat om haar kenbaar te maken of er is geen directe oplossing voorhanden. Allereerst moet worden opgemerkt dat het gemiddelde aantal onvervulde behoeften in dit onderzoek laag was, zeker in het fysieke domein. Dat kan betekenen dat de zorg voor kwetsbare ouderen in Nederland al behoorlijk goed is.

De vaakst gerapporteerde onvervulde behoeften in dit onderzoek zijn psychosociaal en betreffen gezelschap, informatie en dagbesteding. Het is voor een huisarts lastig om iets te doen aan zaken als eenzaamheid en sociaal isolement; vaak is doorverwijzing naar bijvoorbeeld het gemeentelijk welzijnswerk de enige mogelijkheid. Een behoefte waarin de huisarts wél kan voorzien, is de informatievoorziening over aandoeningen en medische behandelingen. Een aantal kwetsbare ouderen in dit onderzoek gaf aan dat die tekortschiet.

We onderzochten ook de samenhang van verschillende patiëntkenmerken met de ervaren zorgbehoeften. Zo kunnen we subgroepen identificeren die mogelijk meer aandacht nodig hebben. Onze belangrijkste bevinding is dat hoe groter de functionele beperkingen en de kwetsbaarheid van ouderen zijn, des te meer vervulde en onvervulde zorgbehoeften zij hebben. Een verrassende uitkomst is dat juist deelnemers met een lagere leeftijd en een hoger opleidingsniveau meer onvervulde zorgbehoeften rapporteerden. Men zou verwachten dat juist zij beter in staat zijn om daar hulp voor te vinden.

Dit is het eerste onderzoek naar de ervaren zorgbehoeften van kwetsbare ouderen in de huisartsenpraktijk dat is uitgevoerd bij een grote groep. Een beperking is dat de crosssectionele opzet geen conclusies toelaat over de voorspellende waarde van de patiëntkenmerken: daarover zal longitudinaal onderzoek uitsluitsel moeten geven. Een tweede beperking is dat alle uitkomsten afkomstig zijn van zelfrapportage, zodat objectieve gegevens over ziekten en aandoeningen ontbreken. Pas in een later stadium van het ACT-onderzoek zullen medische dossiergegevens beschikbaar komen.

Conclusie

Vragen naar de zorgbehoeften die kwetsbare ouderen zelf ervaren – aan de hand van een relatief korte vragenlijst – is een goede manier om onvervulde zorgbehoeften in de huisartsenpraktijk op het spoor te komen. De meeste behoeften die onze respondenten rapporteerden, betroffen het fysieke domein en de omgeving, maar zij ontvingen voor die behoeften meestal wel voldoende hulp. Psychosociale behoeften kwamen minder frequent voor, maar werden vaker als onvervuld aangeduid. Meer aandacht voor de psychosociale behoeften van kwetsbare ouderen lijkt wenselijk.

Literatuur

1.↲Van Campen C, Broese van Groenou M, Deeg D, Iedema J. Kwetsbare ouderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2013.
2.↲Morley JE, Vellas B, Van Kan GA, Anker SD, Bauer JM, Bernabei R, et al. Frailty consensus: a call to action. J Am Med Dir Assoc 2013;14:392-7.
3.↲Schuurmans H, Steverink N, Lindenberg S, Frieswijk N, Slaets JPJ. Old or frail: What tells us more? J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2004;59:M962-5.
4.↲Ferruci L, Guralnik JM, Studenski S, Fried LP, Cutler GBJ, Walston JD. Designing randomized, controlled trials aimed at preventing or delaying functional decline and disability in frail, older persons. A consensus report. J Am Geriatr Soc 2004;52:625-34.
5.↲Stuck AE, Iliffe S. Comprehensive geriatric assessment for older adults. BMJ 2011;343:d6799.
6.↲Smith F, Orrell M. Does the patient-centered approach help identify the needs of older people attending primary care? Age Ageing 2007;36:628-631.
7.↲↲↲Walters K, Iliffe S, Tai SS, Orrell M. Assessing needs from patient, care and professional perspectives. The Camberwell Assessment of Need for Elderly people in primary care. Age Ageing 2000;29:505-510.
8.↲↲Muntinga ME, Hoogendijk EO, Van Leeuwen KM, Van Hout HPJ, Twisk JWR, Van der Horst HE, et al. Implementing the chronic care model for frail older adults in the Netherlands. Study protocol of ACT (frail older adults: care in transition). BMC Geriatr 2012;12:19.
9.↲↲Raïche M, Hébert R, Dubois MF. PRISMA-7: a case-finding tool to identify older adults with moderate to severe disabilities. Arch Gerontol Geriatr 2008;47:9-18.
10.↲↲Hoogendijk EO, Muntinga ME, Van Leeuwen KM, Van der Horst HE, Deeg DJ, Frijters DH, et al. Self-perceived met and unmet care needs of frail older adults in primary care. Arch Gerontol Geriatr 2014;58:37-42.
11.↲Hoogendijk EO, Van der Horst HE, Deeg DJ, Frijters DH, Prins BA, Jansen AP, et al. The identification of frail older adults in primary care. Comparing the accuracy of five simple instruments. Age Ageing 2013;42:262-5.
12.↲↲Reynolds T, Thornicroft G, Abas M, Woods B, Hoe J, Leese M, et al. Camberwell Assessment of Need for the Elderly (CANE). Development, validity and reliability. Br J Psychiatry 2000;176:444-52.
13.↲Van der Roest HG, Meiland FJ, Van Hout HP, Jonker C, Droes RM. Validity and reliability of the Dutch version of the Camberwell Assessment of Need for the Elderly in community-dwelling people with dementia. Int Psychogeriatr 2008;20:1273-90.
14.↲Droes RM, Van Hout HPJ, Van der Ploeg ES. Camberwell Assessment of Need for the Elderly (CANE), Revised Version (IV). Amsterdam/Rotterdam: VUmc/Erasmus MC, 2004.
15.↲Lutomski JE, Baars MA, Schalk BW, Boter H, Buurman BM, Den Elzen WP, et al. The development of The Older Persons and Informal Caregivers Survey Minimum DataSet (TOPICS-MDS). A large-scale data sharing initiative. PLoS ONE 2013;8:e81673.
16.↲Houtjes W, Van Meijel B, Deeg DJ, Beekman AT. Unmet needs of outpatients with late-life depression: a comparison of patient, staff and carer perceptions. J Affect Disord 2011;134:242-8.

Reacties

Er zijn nog geen reacties.