Eergerelateerd geweld in de spreekkamer

Eergerelateerd geweld heeft belangrijke psychosociale gevolgen, maar de meeste hulpverleners herkennen het niet en realiseren zich niet hoeveel gevaar een potentieel slachtoffer loopt. Slachtoffers praten er liever niet over en doen niet vaak aangifte bij de politie. In 2017 werden 456 gevallen van eergerelateerd geweld voorgelegd aan het Landelijk Expertise Centrum Eergerelateerd Geweld (LEC EGG).1 Vermoedelijk is de werkelijke incidentie veel hoger. Van de aangiften bij het LEC EGG had 25% een Turkse, 17% een Marokkaanse, 13% een Irakese, 13% een Irakees-Koerdische en 13% een Syrische context.1 Eergerelateerd geweld staat overigens los van de Islam (de Koran rechtvaardigt geen eerwraak), maar komt voor in patriarchale gemeenschappen van allerlei signatuur.

Wat is eergerelateerd geweld?

In de definitie van het LEC EGG is eergerelateerd geweld ‘elke vorm van geestelijk of lichamelijk geweld, gepleegd vanuit een collectieve mentaliteit in reactie op een (dreiging van) schending van de eer van een man of vrouw en daarmee van zijn of haar familie waarvan de buitenwereld op de hoogte is of dreigt te raken’.1 Het begrip ‘familie-eer’ is gebaseerd op opvattingen over de rol van mannen en vrouwen, over seksualiteit en over de reproductieve rechten van vrouwen. Het is een zeer belangrijk begrip in conservatieve patriarchale gemeenschappen, waar het aanzien en de goede naam van de familie ervan afhangen. Zodra een familielid de familie-eer schendt of dreigt te schenden, verwacht de gemeenschap dat de familie haar eigen eer herstelt.

Gulsays vader heeft zijn dochter uitgehuwelijkt omdat hij bang was dat zij de familie-eer zou schenden als zij in Nederland zou blijven. Omdat zij zich naar de mening van de Turkse gemeenschap te ‘vrij’ gedroeg, moest haar vader de familie-eer redden. De eer van de vrouw is gekoppeld aan haar seksualiteit en de seksuele eer van de vrouw, zichtbaar in haar zedelijk gedrag, is gekoppeld aan de familie-eer.23 Vrouwen horen zich binnen de familie aan allerlei voorschriften te houden. Ze mogen geen seks hebben voor of buiten het huwelijk, geen gearrangeerd huwelijk weigeren en ook geen lesbische relatie of identiteit hebben. Deze situaties mogen onder geen beding met iemand van buiten de familie besproken worden en de vrouw mag zeker niet van huis wegvluchten, want dan wordt het in de buitenwereld bekend. Na een scheiding blijft de familie of de ex-schoonfamilie verantwoordelijk voor de zedelijke eer van de vrouw; een nieuwe vriend kan dan reden zijn voor eergerelateerd geweld, zoals in de casus van de 40-jarige vrouw.34 Ook mannen kunnen de familie-eer schenden. Als de gemeenschap denkt dat een man bij seks gepenetreerd wordt, is dit een ernstige aantasting van de familie-eer. De man die een andere man penetreert, contrasteert niet met de mannelijke rol.

De mannelijke leden van de familie hebben de plicht om de familie-eer te beschermen. Een echtgenoot moet zijn vrouw en dochters in de gaten houden, een broer zijn zus. Als één familielid zijn of haar eer verliest, is de hele familie eerloos: alle leden verliezen dan het respect en de steun van de gemeenschap. Ze worden genegeerd in het koffiehuis, voor de dochters zijn geen goede huwelijkskandidaten meer te vinden en als ze een winkel bezitten worden daar geen boodschappen meer gedaan. Deze situatie blijft bestaan totdat eerherstel heeft plaatsgevonden.3

Herstel van de eer

Om de geschonden eer te herstellen is eerwraak nodig, zo nodig met geweld. Het familielid dat de eer geschonden heeft, wordt opgesloten, mishandeld, verstoten, uitgehuwelijkt, gedwongen tot abortus, in het land van herkomst achtergelaten, gedwongen tot zelfmoord of – in het ergste geval – gedood.5 De familie wijst degene aan die de eerwraak uitvoert. Het risico op eergerelateerd geweld is groter in families waar eerder huiselijk geweld of eergeweld plaatsvond, waar de echtgenoot of vader getraumatiseerd is, waar wapens in omloop zijn of waar de pater familias een lagere status heeft dan in het thuisland.3

Als uitvoerder van een eermoord wordt vaak een minderjarige jongen aangewezen omdat deze minder straf krijgt. De pleger kan ook een familielid zijn met een lage sociale status of zonder de verantwoordelijkheid voor een gezin. Verdachten van een eermoord bekennen meestal niet dat eerwraak de reden was. Dat zou moord met voorbedachten rade zijn en de straf valt dan meestal hoger uit.6 Daders zijn wel bereid lang de gevangenis in te gaan, liever dan de vernedering te ondergaan dat ze de geschonden eer niet hersteld hebben. Onder de sharia kan de familie van het slachtoffer de pleger van een eermoord vergiffenis schenken; zo kan een vader zijn zoon vergeven voor het doden van zijn dochter.

Het signaleren

Hulpverleners en politie herkennen eergerelateerd geweld vaak niet als zodanig, maar duiden het als huiselijk geweld of kindermishandeling. Huiselijk geweld draait echter meestal om de gekrenkte persoonlijke trots van een enkele dader, waardoor in de relatie een spiraal van geweld ontstaat. Bij eergerelateerd geweld is de daad gepland, is er een grotere groep verdachten en is vaak de hele familie erbij betrokken. Dat maakt de risico-inschatting complex: arrestatie van de verdachte betekent niet dat het gevaar voor het slachtoffer geweken is.

Om eergerelateerd geweld beter te kunnen signaleren kan een signalenlijst handig zijn [signalenlijst].7 Belangrijke signalen zijn bijvoorbeeld: iemand is bang om op vakantie te gaan, mag geen spullen hebben die de eer zouden kunnen schaden (westerse muziek, geld, eigen identiteitsbewijs), is achterdochtig of schuw in het contact, heeft angstklachten of vertoont wegloopgedrag. Een reden waarom slachtoffers geen hulp van buiten durven in te schakelen, is dat het naar buiten komen van informatie het gevaar vergroot. Het is daarom van groot belang dat hulpverleners zorgvuldig met deze informatie omgaan.

Signalenlijst

Wat moet de huisarts doen?

In alle omstandigheden staat de veiligheid van het slachtoffer centraal. Bij eergerelateerd geweld geldt de Meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld en is overleg nodig met de organisatie Veilig Thuis, die de vereiste deskundigheid in huis heeft of weet te vinden. De wijkagent is vaak degene die dichtbij zonder grote drempels goede ondersteuning kan geven.

Als de vrouw verkiest in de thuissituatie te blijven, kan via de vrouwenopvang een AWARE-alarmsysteem aangevraagd worden. Dit is een GPS-systeem dat de vrouw continu bij zich draagt, met een noodknop die een 112-melding naar de politie stuurt.

De vrouwenopvang kan ook een oplossing zijn, al is het niet altijd de eerste keus omdat het de schande naar buiten brengt en daarmee het risico vergroot. Sommige slachtoffers, zoals de gescheiden vrouw in de casus, zijn thuis veiliger, waar andere kinderen of andere familieleden haar kunnen beschermen en de ruchtbaarheid beperkt blijft.

Concrete hulpverlening bij eergerelateerd geweld komt pas tot stand na een aangifte. De weg daarheen moet het slachtoffer vaak alleen afleggen. De bijdrage die een huisarts kan leveren, is zich ervan bewust zijn dat er eergerelateerd geweld in het spel kan zijn en dat de spreekkamer een veilige plek moet zijn waaruit geen informatie naar buiten mag komen. Alleen dan is er ruimte om het slachtoffer mentaal te ondersteunen en samen de juiste uitweg te zoeken.