Wat is bekend?
-
Blijkens een onderzoek in 2016 waren de meest voorkomende acute medische problemen in vluchtelingenkamp Moria infecties, psychische problemen en gebitsproblemen.
-
De onderzoekers adviseerden deze problemen te bestrijden door te waken voor overbevolking en door vaccinatieprogramma’s, psychosociale hulp en tandheelkundige zorg aan te bieden.
-
Chronische aandoeningen bij vluchtelingen blijven grotendeels buiten beeld.
Wat is nieuw?
-
Door zich bewust te zijn van de specifieke acute medische en psychosociale problematiek van vluchtelingen in hun praktijk kunnen Nederlandse huisartsen hun zorg aan deze doelgroep optimaliseren.
-
Infecties bij vluchtelingen in Moria zijn veelvoorkomend, met name bovensteluchtweginfecties, gastro-enteritis en scabiës.
-
De incidentie van psychische klachten in Moria is in 2019 sterk gestegen.
-
De urgentie van beleidsmaatregelen inzake overbevolking, leefomstandigheden, psychosociale hulpverlening, screening en vaccinatie is toegenomen.
Oorlog en conflicten in landen als Syrië, Afghanistan en Zuid-Soedan zorgden volgens de Vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties (UNHCR) in 2018 voor 70,8 miljoen vluchtelingen wereldwijd.1 Verreweg de meesten zijn ontheemd in eigen land (41,3 miljoen) of worden opgevangen in een buurland (Turkije 3,7 miljoen vluchtelingen, Pakistan 1,4 miljoen, Oeganda 1,2 miljoen), maar een aanzienlijk aantal probeert met bootjes over de Middellandse Zee Europa te bereiken.2 Nadat deze vluchtelingenstroom in 2015 het recordaantal van ruim 1 miljoen bereikt had, kwam de EU op 18 maart 2016 met Turkije overeen dat dit land de migratieroutes naar de EU zou blokkeren en dat nieuwe ‘irreguliere’ migranten vanuit Griekenland teruggestuurd zouden worden naar Turkije.3 Het aantal vluchtelingen dat Europa bereikte nam daarna af van 337.000 in 2016 naar 123.000 in 2019.4 Het aantal vluchtelingen dat in Griekenland aankwam, nam echter tussen 2017 en 2019 weer toe, van 36.310 naar 74.613.56
In de periode maart tot mei 2016, vlak na de overeenkomst met Turkije, onderzochten we de medische zorg in vluchtelingenkamp Moria op Lesbos, het eiland waar de meeste vluchtelingen aankomen.7 Infectieziekten, psychische ziekten en tandheelkundige problemen kwamen veel voor en we concludeerden dat de medische zorg in Moria niet toereikend was. We adviseerden om het kamp aan te passen voor langetermijnverblijf, overbevolking te bestrijden en vaccinatieprogramma’s, psychosociale hulp en tandheelkundige zorg aan te bieden. Sindsdien hebben verschillende auteurs hun zorgen geuit over de medische vluchtelingenzorg in Griekenland, maar naar de medische zorg in Moria is geen verder onderzoek gedaan.89 Daarom voerden we in 2019 een vervolgonderzoek uit om de huidige medische problemen in Moria in kaart te brengen en te zien of de medische zorg aldaar toereikend is. Zulk onderzoek is relevant voor beleidsmakers en ngo’s in Moria, maar ook voor Nederlandse huisartsen die in toenemende mate met de medische zorg voor vluchtelingen worden geconfronteerd.1011 Het onderzoek werd uitgevoerd met steun van Stichting Bootvluchteling.
Methode
Ons onderzoek is een dynamisch cohortonderzoek, evenals het onderzoek uit 2016.7 Wij onderzochten de populatie vluchtelingen in vluchtelingenkamp Moria op Lesbos van 1 februari tot 15 november 2019. In dit onderzoekscohort arriveerden of vertrokken vluchtelingen wekelijks en was de populatie in november groter dan in februari.12 We hebben routinematig verzamelde anonieme patiëntgegevens samengevat en gerapporteerd; het onderzoek was niet WMO-plichtig.
Gedurende de onderzoeksperiode verleenden twee organisaties in Moria medische zorg: Stichting Bootvluchteling en Kitrinos Healthcare [kader]. Voor aanvullende diagnostiek of behandeling konden patiënten verwezen worden naar bestaande medische faciliteiten, zoals het lokale ziekenhuis. In dit onderzoek zijn alleen de data van Stichting Bootvluchteling gebruikt; we analyseerden alle gedurende de onderzoeksperiode gedocumenteerde consulten.
Twee non-gouvernementele organisaties (ngo’s) op Lesbos
Stichting Bootvluchteling
Stichting Bootvluchteling levert sinds 2016 acute medische zorg in vluchtelingenkamp Moria met een internationaal team van vrijwilligers die een achtergrond hebben als arts (met name huisarts) of verpleegkundige. Het werk heeft enige overeenkomsten met dat op een huisartsenpost: het team is actief tussen 16:00 en 23:00 uur en verwijst waar nodig door naar andere ngo’s of naar de spoedeisende hulp van het lokale ziekenhuis. Stichting Bootvluchteling heeft ook een psychosociale missie in Moria. Geïnteresseerden kunnen zich aanmelden via bootvluchteling.nl.
Kitrinos Healthcare
De Britse ngo Kitrinos Healthcare is sinds 2018 verantwoordelijk voor de chronische medische zorg in vluchtelingenkamp Moria. Hun vrijwilligersteam van medici uit Griekenland en andere landen is actief van 08:00 tot 16:00 uur. Kitrinos Healthcare zoekt samenwerking met de lokale Griekse gezondheidszorg en doet ook niet-medische projecten zoals Tapping Technique tegen stress. Daardoor is dit team overdag minder beschikbaar voor acute zorgproblemen. Zie ook Kitrinoshealthcare.org.
De UNHCR verzamelde van elke vluchteling bij aankomst in Moria demografische data (leeftijd, geslacht, nationaliteit) en gaf deze als papieren document aan de betrokkene mee. De behandelend arts nam deze gegevens over in het dossier van de patiënt en vulde deze aan met de medische gegevens uit het consult. De arts hoefde daarbij niet de ICPC-codering te volgen. Bij de digitalisering van de papieren dossiers in het kader van dit onderzoek zijn leeftijd, geslacht, nationaliteit, diagnose (één per consult), tractus en eventuele verwijzing geprotocolleerd vastgelegd, opnieuw zonder ICPC-codering na te streven. Uniform taalgebruik en ziekteclassificatie werden bevorderd door een lijst met vaak voorkomende diagnoses te gebruiken. Ontbrekende gegevens werden niet aangevuld.
Omdat niet was geregistreerd of een consult een nieuwe dan wel een bestaande zorgvraag betrof, berekenden we treatment rates (TR): het aantal diagnoses of klachten per persoonsjaar (voor iedere kalendermaand in de onderzoeksperiode het aantal dagen maal het aantal bewoners op de peildatum, waarna de som gedeeld wordt door 365). Omdat niet alle patiënten werden behandeld door artsen van Stichting Bootvluchteling (maar ook door artsen van Kitrinos) zijn de gerapporteerde TR’s waarschijnlijk meestal onderschattingen.
Resultaten
Populatie
Op 31 januari 2019 verbleven er 4871 vluchtelingen in Moria, op 1 november waren dat er 14.520 [tabel 1].12 Voor de totale onderzoeksperiode komt dit neer op 2.045.895 persoonsdagen en 5601 persoonsjaren. Verreweg de meeste patiënten op het spreekuur van Stichting Bootvluchteling waren van Afghaanse afkomst (74%), gevolgd door Congolezen (5%) en Syriërs (5%) [bijlage tabel 4]. De mediane leeftijd was 21 jaar (IQR 13-30). De [figuur] toont de leeftijdsopbouw; 59% was man, 39% was vrouw en van 2% werd het geslacht niet geregistreerd.
Figuur | Leeftijdsopbouw van de patiëntenpopulatie op het spreekuur van Stichting Bootvluchteling
Zorgvraag
Tussen 1 februari 2019 en 15 november 2019 documenteerde Stichting Bootvluchteling 21.328 medische consulten, waarvan 188 (1%) met personen > 65 jaar, 7177 (34%) met personen < 18 jaar en 605 (3%) met kinderen < 1 jaar. [Tabel 2] toont het aantal consulten per tractus (voor een uitgebreid overzicht zie [bijlage tabel 5]). De meeste klachten waren kno-klachten (23,6%), gastro-intestinale klachten (12,2%), dermatologische aandoeningen (11,8%) en psychiatrische klachten (11,1%). Hartklachten kwamen het minst voor (0,4%). De vluchtelingen in Moria consulteerden gemiddeld 3,8 keer per persoonsjaar een arts.
Veelvoorkomende gezondheidsproblemen
[Tabel 3] toont de 25 meest voorkomende klachten. Het vaakst gediagnosticeerd werden bovensteluchtweginfecties (11,6%), pijnklachten van het bewegingsapparaat (4,8%), gastro-enteritis (3,8%) en scabiës (2,5%). Influenza (1,8%), verkoudheid (2,1%), tonsillitis (1,5%), faryngitis (2,0%), rinitis/sinusitis (1,1%) en hoesten (1,4%) vormden samen met bovensteluchtweginfecties de grootste zorgvraag, met in totaal 4588 consulten en een TR per honderd persoonsjaren (TR100) van 81,9 (95%-BI 80,9 tot 82,9). Andere veelvoorkomende infectiegerelateerde klachten waren otitis (2,0%), urineweginfectie (1,4%), longontsteking (1,1%) en cellulitis (1,0%).
Ook psychiatrische diagnoses zoals PTSS, stress, paniekaanvallen en depressies kwamen veelvuldig voor, met in totaal 1350 consulten (TR100 24,1; 95%-BI 23,0 tot 25,2). Een suïcide-poging werd 25 keer geregistreerd (TR100 0,4; 95%-BI 0,3 tot 0,6).
Veel patiënten presenteerden zich met pijn van spieren of gewrichten: respectievelijk 1022 consulten (4,8%; TR 18,0; 95%-BI 17,3 tot 19,3) zonder en 896 consulten (4,2%; TR 16,0; 95%-BI 15,1 tot 17,0) met specifiek geregistreerde locatie zoals rugpijn (1,9%) en kniepijn (0,6%). Tandheelkundige diagnoses werden 372 keer gesteld (1,7%; TR 6,6; 95%-BI 6,0 tot 7,3).
Beschouwing
Zorgvraag
De vluchtelingen in Moria consulteerden gemiddeld 3,8 keer per persoonsjaar een arts. Die zorgvraag is vergelijkbaar met 2016, toen we een gemiddelde vonden van 3,6 consulten per persoonsjaar. In 2019 was de populatie in Moria echter fors groter, terwijl de capaciteit van de medische teams niet gegroeid was. Daarnaast leverde Stichting Bootvluchteling in 2016 nog nachtzorg. In tegenstelling tot 2016 moest Stichting Bootvluchteling daarom ’s avonds soms patiënten weigeren. De feitelijke zorgvraag is dus waarschijnlijk groter. Wereldwijd wonen er 6,6 miljoen vluchtelingen in honderden vluchtelingenkampen, maar er is weinig vergelijkbaar onderzoek gedaan.13 Blijkens cijfers van de UNCHR hadden de vluchtelingenkampen Zaatri en Azraq in Jordanië TR’s van respectievelijk 6,1 en 8,2 in 2019. De cijfers zijn echter moeilijk te vergelijken, want die kampen zijn ingericht op een langetermijnverblijf en hebben betere medische voorzieningen dan Moria.1415 In 2018 was de TR voor Nederlandse huisartsenpraktijken 4,5 en voor huisartsenposten 0,26.16 De acute zorgvraag in Moria lijkt dus evident hoger dan op een Nederlandse huisartsenpost.
Infecties
Het aantal bovensteluchtweginfecties in vluchtelingenkampen wereldwijd is opvallend hoog.81415 Onze onderzoeken bevestigen dat beeld: wij vonden voor luchtwegaandoeningen in 2019 een TR100 van 81,9 versus 83,7 in 2016. Verder vonden we tussen 2016 en 2019 een sterke stijging van gastro-enteritis en scabiës, met respectievelijk een TR100 van 14,4 versus 7,6 en 9,4 versus 1,0. Een verklaring is wellicht de extreem toegenomen overbevolking sinds 2016. De bewoners verblijven in overvolle isoboxen in het kamp of in tenten in de omringende olijfgaarden met te weinig toiletten en doucheruimtes, waardoor infectieziekten floreren en antibioticaresistentie toeneemt.1017 Hoewel bekend is dat vluchtelingen relatief vaak drager zijn van asymptomatische parasitaire of virale infecties (zoals schistosomiasis of hepatitis B en C), wordt hierop in Moria niet gescreend.1018 Ook het WHO-advies om vluchtelingen in het aankomstland direct te vaccineren als zij daar langer dan een week zullen verblijven, wordt in Moria niet opgevolgd.101819
In Moria zijn infectieziekten te bestrijden door overbevolking tegen te gaan, leefomstandigheden te verbeteren, te screenen op infectieziekten en te zorgen voor gestructureerde vaccinatieprogramma’s. In Nederland krijgen vluchtelingen tuberculosescreening en vaccinatieprogramma’s aangeboden en is het voor huisartsen van belang te weten dat infectieziekten veelvuldig voorkomen bij vluchtelingen.20
Psychische problematiek
Psychische problematiek is tussen 2016 en 2019 sterk gestegen. De TR100 voor PTSS steeg van 1,4 naar 9,0, die voor angst- en paniekklachten van 2,8 naar 4,5 en die voor automutilatie en suïcidepoging van 1,4 naar 1,6. De extreem lange asielprocedures en onzekerheid over de toekomst spelen daarin een grote rol.2122 Internationaal vastgelegde mensenrechten, waaronder het recht op gelijkwaardige gezondheidszorg, worden in Moria niet altijd nageleefd.81023 Sinds de overeenkomst tussen de EU en Turkije is de psychische problematiek onder vluchtelingen in Griekenland toegenomen, evenals geweld en drugsgebruik.918 De psychische hulpverlening die in Moria door enkele ngo’s geboden wordt, is sinds 2016 wel iets uitgebreid. Maar deze schiet nog ernstig tekort, met een capaciteit voor individuele consulten van twee psychiaters en enkele psychologen op duizenden vluchtelingen. Om het psychische welzijn van de vluchtelingen in Moria te verbeteren, is naast psychische hulpverlening vooral ook aandacht voor hun politieke situatie nodig.
Tandheelkunde
De incidentie van gebitsproblemen is duidelijk gedaald, met een TR100 van 6,6 in 2019 versus 18,0 in 2016. In 2016 was er tijdens de onderzoeksperiode geen tandheelkundige zorg in Moria, in 2019 werd die wel aangeboden.
Sterke punten en beperkingen
Een beperking van ons onderzoek zijn de 1084 ontbrekende diagnoses, 5,1% van het totaal. We vermoeden dat de verklaring schuilt in de moeilijke werkomstandigheden en dat de aard van deze diagnoses geen verband houdt met het niet documenteren ervan, waardoor ze de onderlinge verhouding van diagnoses niet zullen beïnvloeden.
Een tweede beperking is dat de registratie niet gebeurde volgens de ICPC-codering, wat de analyse en vergelijkingen met eerder onderzoek bemoeilijkt. Om niet te ver af te wijken van de originele klachten hebben we de klachten en diagnoses bewust niet omgezet naar ICPC-codes, al hadden we sommige klacht- of syndroomdiagnoses misschien wel onder een ICPC-code kunnen onderbrengen (zoals ‘bovensteluchtweg-infectie’ en ‘verkoudheid’).
Een derde beperking is dat de artsen van Stichting Bootvluchteling beperkte diagnostische middelen ter beschikking stonden. Dit kan soms hebben geleid tot misclassificatie.
Een laatste beperking is dat chronische aandoeningen onderbelicht zijn gebleven omdat deze door een andere ngo werden verzorgd. Slechts 0,7% van de consulten had betrekking op hypertensie en 0,3% op diabetes mellitus, in de Nederlandse huisartsenpraktijk is dat respectievelijk 2,8% en 1,8% [tabel 3].16 Dat verwijzingen naar tweedelijnszorg nauwelijks plaatsvinden, medicatie slecht beschikbaar is en de Griekse gezondheidszorg mede door de recente economische crisis al nauwelijks kan voldoen aan de zorgvraag van de lokale bevolking, wettigt de veronderstelling dat chronische zorg in vluchtelingenkamp Moria niet gewaarborgd is.918 Onderzoek is nodig om inzicht te geven in wat er nodig is om deze chronische zorg te optimaliseren.
Conclusie
De zorgvraag in vluchtelingenkamp Moria is sinds 2016 onveranderd hoog gebleven. De prevalentie van infecties is nog steeds hoog en die van psychische problemen is sterk gestegen. De medische zorg is ontoereikend. Ons advies aan beleidsmakers is de overbevolking in het kamp te bestrijden, de slechte leefomstandigheden te verbeteren en te zorgen voor adequate psychosociale hulpverlening, medische screening en vaccinatieprogramma’s. Huisartsen in Nederland kunnen de zorg aan vluchtelingen in hun praktijk optimaliseren door rekening te houden met de hoge prevalentie van de genoemde problemen.
AbsTract
Background In 2016, we assessed medical problems at refugee camp Moria on Lesvos, Greece. Infectious diseases, psychiatric disorders and dental problems were most prevalent and medical care was inadequate. This follow-up study reports the current medical situation at Moria.
Method In this dynamic cohort study all medical consultations carried out by aid workers of the Boat Refugee Foundation between 1 February 2019 and 15 November 2019 were summarized and reported. For prevalent diagnoses and complaints, we calculated Treatment Rates (TR) with 95%-confidence intervals (95% CI).
Results The number of refugees in Moria varied from 4.871 persons in February to 14.520 in November 2019. In total, 21.328 medical consultations were documented, 34% of patients were children (<18 years), 3% were children younger than 1 year. On average, 3.8 patient visits per personyear were documented. Patients presented most frequently with ENT (24%), gastro-intestinal (12%), dermatological (12%) or psychiatric complaints (11%). An upper respiratory tract infection was most frequently diagnosed (n=2.465, 12%), followed by musculoskeletal pain (n=1.022, 5%), gastro-enteritis (n=810, 4%) and scabies (n=532, 3%).
Conclusion At Moria, infectious diseases are still very prevalent and psychiatric disorders are even more common than in 2016. Policy makers are advised to reduce overcrowding, improve poor living conditions, offer adequate psychosocial care, and initiate medical screening and vaccination programs. Awareness of common medical problems at Moria can help general practitioners in The Netherlands in their care for refugees.
| Maand | Peildatum | n |
|---|---|---|
| Januari | 03-01-19 | 5.007 |
| Februari | 31-01-19 | 4.871 |
| Maart | 04-03-19 | 5.274 |
| April | 10-04-19 | 4.776 |
| Mei | 05-05-19 | 4.848 |
| Juni | 31-05-19 | 4.520 |
| Juli | 30-06-19 | 5.627 |
| Augustus | 01-08-19 | 7.213 |
| September | 01-09-19 | 10.383 |
| Oktober | 30-09-19 | 12.565 |
| November | 01-11-19 | 14.520 |
| December | 02-12-19 | 16.785 |
| Tractus | n | % |
|---|---|---|
| Keel-, neus- en oorheelkunde | 5.027 | 23,6% |
| Maag-darm-leverziekten | 2.599 | 12,2% |
| Dermatologie | 2.511 | 11,8% |
| Psychiatrie | 2.377 | 11,1% |
| Orthopedie | 2.241 | 10,5% |
| Heelkunde | 957 | 4,5% |
| Longziekten | 934 | 4,4% |
| Interne geneeskunde | 810 | 3,8% |
| Neurologie | 743 | 3,5% |
| Urologie | 592 | 2,8% |
| Gynaecologie | 513 | 2,4% |
| Oogheelkunde | 417 | 2,0% |
| Tandheelkunde | 372 | 1,7% |
| Cardiologie | 91 | 0,4% |
| Kindergeneeskunde | 43 | 0,2% |
| Overig | 17 | 0,1% |
| Ontbrekend | 1.084 | 5,1% |
| Totaal | 21.328 | 100,1% |
| Gezondheidsproblemen | n* | %† | TR100‡ | |
|---|---|---|---|---|
| Moria | ||||
| 1 |
Bovensteluchtweginfectie |
2.465 | 11,6% | 44,0 |
| 2 | Pijn van spieren en gewrichten | 1.022 | 4,8% | 18,2 |
| 3 | Gastro-enteritis | 810 | 3,8% | 14,5 |
| 4 | Scabiës | 532 | 2,5% | 9,5 |
| 5 | Wond | 531 | 2,5% | 9,5 |
| 6 | Hoofdpijn | 514 | 2,4% | 9,2 |
| 7 | Posttraumatische stressstoornis | 503 | 2,4% | 9,0 |
| 8 | Verkoudheid | 439 | 2,1% | 7,8 |
| 9 | Otitis media acuta/otitis externa | 431 | 2,0% | 7,7 |
| 10 | Faryngitis | 426 | 2,0% | 7,6 |
| 11 | Gastritis | 401 | 1,9% | 7,2 |
| 12 | Rugpijn | 399 | 1,9% | 7,1 |
| 13 | Koorts | 388 | 1,8% | 6,9 |
| 14 | Influenza | 384 | 1,8% | 6,9 |
| 15 | Allergie/huiduitslag | 369 | 1,7% | 6,6 |
| 16 | Stress | 360 | 1,7% | 6,4 |
| 17 | Pijn gebit | 348 | 1,6% | 6,2 |
| 18 | Tonsillitis | 326 | 1,5% | 5,8 |
| 19 | Hoesten | 308 | 1,4% | 5,5 |
| 20 | Urineweginfectie | 308 | 1,4% | 5,5 |
| 21 | Obstipatie | 297 | 1,4% | 5,3 |
| 22 | Psychiatrische nood | 259 | 1,2% | 4,6 |
| 23 | Paniekaanval | 250 | 1,2% | 4,5 |
| 24 | Buikpijn | 249 | 1,2% | 4,4 |
| 25 | Pneumonie | 240 | 1,1% | 4,3 |
| Nederlandse huisartsenpraktijk | ||||
| 1 | Essentiële hypertensie zonder orgaanbeschadiging | 157 | 2,8% | |
| 2 | Cystitis/urineweginfectie | 147 | 2,6% | |
| 3 | Diabetes mellitus | 103 | 1,8% | |
| 4 | Hoesten | 97 | 1,7% | |
| 5 | Acute infectie bovenste luchtwegen | 91 | 1,6% | |
| 6 | Moeheid/zwakte | 90 | 1,6% | |
| 7 | Overmatig cerumen | 71 | 1,3% | |
| 8 | Depressie | 70 | 1,3% | |
| 9 | Wratten | 64 | 1,1% | |
| 10 | Astma | 56 | 1,0% |
Literatuur
- 1.↲Global trends: forced displacement 2018. Geneva: UNHCR, 2019.
- 2.↲Global appeal: 2019 update. Geneva: UNHCR, 2019.
- 3.↲Verklaring EU-Turkije, 18 maart 2016 Persmededeling 144/16. Brussel: Europese Raad, 2016. www.consilium.europa.eu/nl, geraadpleegd april 2020.
- 4.↲Mediterranean situation. Geneva: UNHCR, 2020, geraadpleegd april 2020.
- 5.↲Greek situation. Geneva: UNHCR, 2020, geraadpleegd april 2020.
- 6.↲UNHCR. Desperate journeys january-september 2019: Refugee and migrant children arriving in Europe and how to strengthen their protection. Geneva: UNHCR, 2019.
- 7.↲↲Hermans MP, Kooistra J, Cannegieter SC, Rosendaal FR, Mook-Kanamori DO, Nemeth B. Healthcare and disease burden among refugees in long-stay refugee camps at Lesbos, Greece. Eur J Epidemiol 2017;32:851-4.
- 8.↲↲↲Puchner K, Karamagioli E, Pikouli A, Tsiamis C, Kalogeropoulos A, Kakalou E, et al. Time to rethink refugee and migrant health in Europe: Moving from emergency response to integrated and individualized health care provision for migrants and refugees. Int J Environ Res Public Health 2018;15:E1100.
- 9.↲↲↲Hémono R, Relyea B, Scott J, Khaddaj S, Douka A, Wringe A. ‘The needs have clearly evolved as time has gone on’: A qualitative study to explore stakeholders’ perspectives on the health needs of Syrian refugees in Greece following the 2016 European Union-Turkey agreement. Confl Health 2018; 12:24.
- 10.↲↲↲↲↲Abbas M, Aloudat T, Bartolomei J, Carballo M, Durieux-Paillards S, Gabus L, et al. Migrant and refugee populations: a public health and policy perspective on a continuing global crisis. Antimicrob Resist Infect Control 2018;7:113.
- 11.↲Hoeveel asielzoekers komen naar Nederland? Voorburg: CBS, 2020, geraadpleegd april 2020.
- 12.↲↲↲National situational picture regarding the islands at eastern Aegean Sea. Kallithea: General Secretariat for Information and Communication, geraadpleegd april 2020.
- 13.↲UNHCR Statistical yearbook 2016. Geneva: UNHCR, 2018.
- 14.↲↲Zaatri Health Information System Q1 2019: detailed report. Geneva: UNHCR, 2019.
- 15.↲↲Azraq Health Information System Q1 2019: detailed report. Geneva: UNHCR, 2019.
- 16.↲↲Meijer WM, Verberne LD, Weesie YM, Davids RN, Winckers ML, Korteweg L, et al. Zorg door de huisarts: Nivel Zorgregistraties Eerste Lijn, jaarcijfers 2018 en trendcijfers 2014-2018. Utrecht: Nivel, 2019.
- 17.↲Nellums LB, Thompson H, Holmes A, Castro-Sánchez E, Otter JA, Norredam M, et al. Antimicrobial resistance among migrants in Europe: a systematic review and meta-analysis. Lancet Infect Dis 2018;18:796-811.
- 18.↲↲↲↲Kotsiou OS, Kotsios P, Srivastava DS, Kotsios V, Gourgoulianis KI, Exadaktylos AK. Impact of the refugee crisis on the Greek healthcare system: A long road to Ithaca. Int J Environ Res Public Health 2018;15:E1790.
- 19.↲WHO-UNHCR-UNICEF Joint Statement on general principles on vaccination of refugees, asylum-seekers and migrants in the WHO European Region. Geneva: WHO/UNHCR/UNICEF 2015.
- 20.↲Regeling Medische zorg Asielzoekers. Utrecht: RMA, 2019. www.rmasielzoekers.nl, geraadpleegd april 2020.
- 21.↲Ben Farhat J, Blanchet K, Juul Bjertrup P, Veizis A, Perrin C, Coulborn RM, et al. Syrian refugees in Greece: experience with violence, mental health status, and access to information during the journey and while in Greece. BMC Medicine 2018;16:40.
- 22.↲Nutting T. Headaches in Moria: a reflection on mental healthcare in the refugee camp population of Lesbos. BJ Psych Int 2019;16:96-8.
- 23.↲Convention and protocol relating to the status of refugees. Geneva: UNHCR, 2010.
Reacties
Er zijn nog geen reacties.
