De patiënt slikt het niet meer!

Vasten in de zomer

De Ramadan valt altijd in de negende maand van het islamitische jaar. In 2006 is dat van 24 september tot 24 oktober. Omdat wordt gerekend in ‘maanmaanden’ van 29 à 30 dagen in plaats van zonmaanden van 30 à 31 dagen, duurt het islamitische jaar gemiddeld 354 dagen. De Ramadan schuift dus elk jaar naar voren in de westerse kalender. Tijdens de Ramadan wijden moslims zich door te vasten aan reiniging en bezinning teneinde de band met Allah te versterken. Van zonsopgang tot zonsondergang mogen ze niet eten, drinken, roken of geslachtsgemeenschap hebben. In de zomer is dit hier in het noorden een zeer zware opgave, omdat de tijd tussen zonsopgang en zonsondergang dan erg lang duurt.

Iedereen verplicht?

Vanaf de puberteit wordt elke moslim verondersteld de Ramadan in acht te nemen. Naar schatting vast zo’n 80 tot 90 procent van de moslims in Nederland, al dan niet streng. Ook moslims die geneesmiddelen gebruiken zullen zich graag aan het vasten houden. Dit brengt soms onwenselijke risico’s met zich mee. Daarom kent de Ramadan ook dispensatieregels. Maar niet alle moslims zijn daarvan op de hoogte, of ze weten niet wie precies voor dispensatie in aanmerking komen. Een definitieve vrijstelling voor het vasten krijgen:

• chronisch zieken die afhankelijk zijn van medicatie die meermalen per dag moet worden ingenomen;
• geestelijk gehandicapten, dementerenden en psychiatrische patiënten.

Een tijdelijke vrijstelling voor het vasten krijgen:

• vrouwen die menstrueren, zwanger zijn of borstvoeding geven;
• zieken die tijdelijk behandeld moeten worden;
• zwakke ouderen, reizigers en mensen die zeer zware arbeid moeten verrichten.

Mensen met een tijdelijke vrijstelling moeten het vasten op een later tijdstip ‘inhalen’. Voor degenen met een definitieve vrijstelling geldt ‘de regel van compensatie’: gedurende de Ramadan moeten zij een minderbedeelde uit de samenleving ondersteunen in de vorm van voedsel of financiën, afhankelijk van wat ze kunnen missen.

Verschillende interpretaties

Voor alle moslims is de Ramadan een plicht, maar er zijn sterk uiteenlopende interpretaties van de regels. Zo is er geen consensus over de minimumleeftijd van kinderen of over de duur van de vrijstelling voor vrouwen die zwanger zijn of borstvoeding geven. De gehanteerde regels zijn veelal ‘meegenomen’ uit het land van herkomst. Sommige stromingen zijn zo streng, dat ruiken aan voedsel al als doorbreking van het vasten geldt. En ook verschillen de consequenties van het doorbreken (bijvoorbeeld twee maanden extra vasten). Doordat de interpretaties uiteenlopen, is er vaak onduidelijkheid over wat nu wel en niet mag en wie eigenlijk vallen onder de definitie van ‘zieke’ of ‘oudere’. Velen die voor vrijstelling in aanmerking komen, vasten dan ook toch onterecht.

Ramadan en medicijngebruik

Strenge islamitische stromingen beschouwen álles wat het lichaam binnenkomt – behalve zuurstof – als doorbreking van het vasten, dus ook geneesmiddelen, ongeacht de toedieningsvorm. Liberalere stromingen menen dat medicijnen duiden op ziekte en geven dus dispensatie voor geneesmiddelengebruik overdag. Daarbij bestaat wel een voorkeur voor parenterale en lokale toedieningsvormen boven orale en rectale toedieningsvormen. Vooral als ze zich goed voelen (óók wanneer dat zo is doordat ze goed zijn ingesteld op medicijnen!), zijn veel moslims onzeker of zij als zieke kunnen worden aangemerkt, of ze weten niet van de dispensatieregelingen. Soms ook kiezen ze er bewust voor om toch te vasten, uit religieuze overtuiging of omdat ze zich anders buiten het groepsverband plaatsen. Ook als ze zich realiseren dat hieraan mogelijk gevaren kleven, raadplegen ze zelden een huisarts of apotheker over het (tijdelijk) wijzigen van het medicijngebruik. Het is goed als de huisarts zich realiseert dat slechts een zeer klein deel van de moslims trouw als gewoonlijk hun medicijnen gebruikt tijdens de Ramadan. Overigens is er soms ook reden voor extra zorg bij wél therapietrouwe patiënten vanwege de (patho)fysiologische veranderingen die kunnen optreden door het vasten.

Lichamelijke gevolgen

Over het algemeen geeft het vasten geen problemen voor gezonde mensen. Doordat het een bewuste keuze is, worden honger- en dorstgevoelens kennelijk gemakkelijker verdragen. Toch hebben enkelen last van de gevolgen van het vasten:

• Vooral in het begin van de Ramadan komen hoofdpijn, misselijkheid en een ‘gevoel van onbehagen’ vaak voor.
• Het slaap/waakritme raakt verstoord doordat men – althans in de zomer - nog laat samen eet en ’s morgens zeer vroeg opstaat om te ontbijten. Hierdoor kunnen vermoeidheid en een vertraagd reactievermogen ontstaan.
• Het risico op uitdrogingsverschijnselen is groter, zeker in de zomermaanden wanneer zowel de daglengte als hoge temperaturen een tekort aan vocht geven.
• In tegenstelling tot wat wordt gedacht, is er vaak sprake van gewichtstoename doordat het vasten wordt gecompenseerd door tijdens de twee maaltijden meer, zoeter en vetter te eten en doordat overdag het lichaam zijn metabolisme vertraagt.
• Omdat er slechts twee grote maaltijden per dag worden genomen, raakt het hart zwaarder belast; patiënten met cardiovasculaire aandoeningen kunnen hierdoor problemen krijgen.

Positieve bijwerkingen

De Ramadan lijkt het geestelijk welbevinden positief te beïnvloeden. Sociale contacten zijn belangrijk in deze periode en er wordt veel tijd voor elkaar genomen. Er zijn gezamenlijke ontspannende en spirituele activiteiten en de gemeenschappelijke maaltijden krijgen veel aandacht. Onderzoek toont aan dat het aantal zelfmoordpogingen tijdens de Ramadan lager is dan daarbuiten. En ook lijken islamitische patiënten tijdens de periode van bezinning gemakkelijker te berusten in hun ziekte. Dit laatste verdient een kanttekening. Het contact met hulpverleners wordt tijdens de Ramadan vaak verbroken en sommige moslims keren zich af van de reguliere geneeskunde. Zij stoppen bijvoorbeeld – ook na de Ramadan – frequent op eigen initiatief met geneesmiddelengebruik en gaan op zoek naar alternatieven.

Voorlichting door de huisarts

Allereerst is het van belang dat de huisarts zich realiseert dat de Ramadan een belangrijke rol speelt in het leven van moslims. Die zullen bepaald niet alleen maar blij zijn als ze dispensatie krijgen voor het vasten, want het is vaak een diepgevoelde behoefte om zich aan deze periode van bezinning te houden. Medicijngebruik heeft overigens soms ook positieve kanten: wanneer vrouwen de pil door blijven slikken, hoeven ze het vasten niet te onderbreken als ze menstrueren. Als de gezondheid van de islamitische patiënt echt in het gedrang komt omdat deze zijn medicijnen niet (overdag) inneemt, zal de huisarts goede voorlichting moeten geven door te wijzen op de dispensatieregels, of alternatieven moeten zoeken voor het medicijngebruik.

Ramadan en de huisarts

De huisarts kan op diverse manieren rekening houden met de consequenties van de Ramadan voor zijn islamitische patiënten:

• Schrijf zo mogelijk medicijnen voor in een- of tweemaaldaagse doseringen;
• Houd er rekening mee dat islamitische patiënten tijdens de Ramadan bij voorkeur in de ochtend afspraken maken.
• Denk tijdens de Ramadan aan een mogelijk verband tussen de gepresenteerde klachten (misselijkheid, hoofdpijn, maagklachten, algehele malaise) en het vasten. Mocht dit verband er zijn, benadruk dan de tijdelijkheid van de klachten.

Dit artikel is goeddeels een samenvatting van de informatie op de NEO-website. Het zal (in aangepaste vorm) worden geplaatst in de tijdschriften van diverse bij NEO aangesloten partijen.

Zie het artikel ‘Netwerk Eerstelijns Organisaties: Samen werken aan kwaliteit’ in het NHG-nieuws van mei jl (Huisarts Wet 2006;49(5):nhg-59).