Circulair werken – wat is mogelijk?

Door onze welvaart en de groei van de wereldbevolking blijft de vraag naar grondstoffen voorlopig nog toenemen en dwingt schaarste ons om anders te gaan werken [figuur 1]. 1 Ook in Nederland worden in de zorg veel grondstoffen (14% van het totaal), zoet water (8%) en land (7%) gebruikt. 2 Daarnaast is de zorg verantwoordelijk voor 4% van al het afval. Chemische producten en geneesmiddelen hebben het grootste aandeel van al deze voetafdrukken [figuur 2]. De directe CO2-uitstoot en afvalproductie van de huisartsenzorg zijn laag, maar wanneer je de indirecte CO2-uitstoot en afvalproductie door hulpmiddelen en geneesmiddelen die via openbare apotheken worden verstrekt hieraan toevoegt, dan is het aandeel ongeveer 20% van het totaal. 3

Figuur 1 | Van een lineaire naar een circulaire economie

Figuur 2 | De verschillende voetafdrukken van de Nederlandse zorg

Sinds 2016 bestaat er in Nederland het rijksbrede programma Nederland Circulair in 2050. 1 Circulair werken in de zorg stond een aantal jaren geleden nog in de kinderschoenen. Inmiddels is er beweging in de hele keten, maar een samenhangende aanpak ontbreekt nog. 4 In de Green Deal voor de Zorg 3.0 – mede ondertekend door het NHG – is het doel om in 2030 50% en in 2050 100% minder primaire grondstoffen (mineralen, metalen en fossiele grondstoffen) te gebruiken. 5 In deze beschouwing komen de maatregelen voor circulair werken, kennishiaten en de balans tussen duurzaam en schoon en veilig werken aan bod.

Wat is circulair werken?

Circulair werken in de zorg omvat ‘alle handelingen en initiatieven die bijdragen aan het reduceren van afval, hergebruik van materialen en grondstoffen in de keten, met als doel grondstoffen steeds opnieuw te gebruiken en geen afval te produceren’. 6

Circulair werken is een complex begrip dat ook een overlap heeft met doelstellingen voor CO2-reductie, zoals minder gebruik van fossiele grondstoffen voor het opwekken van energie en vervoer. Het omvat het gebruik van medische hulpmiddelen (gebruikshulpmiddelen, apparatuur, software), wegwerpproducten, papier, schoonmaakmiddelen, voedsel, bedrijfskleding, wasgoed, meubilair en bouwmaterialen.

Naar circulair werken in de zorg

Het rapport Circulair werken in de zorg beschrijft 3 stappen die nodig zijn om de zorg circulair te krijgen: slim ontwerpen van producten (zodat grondstoffen efficiënter gebruikt worden), bewust gebruiken en optimaal hergebruiken. 6

De ontwikkeling en productie van duurzame medische hulpmiddelen lopen nog sterk achter, zo blijkt uit een recent rapport van de Gezondheidsraad. 7 De raad adviseerde daarom om duurzaamheid als criterium op te nemen bij het beoordelen van de kwaliteit van zorg en in de Wet Kwaliteit, klachten en geschillen gezondheidszorg.

De R-ladder

Huisartsen hebben invloed op 2 van de 3 genoemde stappen: bewust gebruik en optimaal hergebruik van producten. De R-ladder, in 1970 bedacht, is een handig instrument om aan de slag te gaan met circulair werken. 8

Hieronder bespreek ik een aantal maatregelen voor een circulaire praktijk- en bedrijfsvoering aan de hand van de R-ladder. Circulair bouwen, duurzame energie en vervoer blijven hier buiten beschouwing.

Refuse

Bij de eerste stap gaat u na of het wel nodig is een bepaald product te gebruiken (bijvoorbeeld fluoresceïne-lidocaïne-oogdruppelflacons, kleine plastic flacons desinfectantia, lidocaïne bij intra-articulaire corticosteroïdeninjecties). Inventariseer bijvoorbeeld of de hemoglobine-point-of-care-meter vaak wordt gebruikt en of dit niet alsnog vaak tot veneuze bepaling leidt. 9 Daarnaast kunt u leveranciers vragen of het mogelijk is bestellingen af te leveren in herbruikbare verpakkingen (zoals plastic kratten). Ook loont het om contact op te nemen met instellingen en bedrijven die papieren post sturen (zie ook de voorbeelden van maatregelen op het HAweb-ledenforum).

Reduce

Vervolgens gaat u na of het mogelijk is bepaalde producten minder te gebruiken (bijvoorbeeld handschoenen, laminaatzakjes voor steriel verpakken). Het kan daarbij helpen om opnieuw te kijken naar het infectiepreventieprotocol voor verschillende handelingen en expliciet te beschrijven bij welke (veelvoorkomende) handelingen persoonlijke beschermingsmiddelen niet nodig zijn (zoals bij het aanstippen van wratten). 7 , 10 Instrumentarium dat binnen 24 uur wordt gereinigd, mag u droog in de spreekkamer bewaren (verwijder het vuil met een doekje). Ook kan het lonen om alleen instrumentarium voor kritisch gebruik te verpakken (specula voor plaatsing van een spiraal, oogboortje, hechtset). 10 Een neusspeculum, splinterpincet, oorpincet en cerumenhaakje hoeven bijvoorbeeld niet steriel verpakt te worden, maar moeten wel schoon blijven. Bedenk een systeem waarbij er geen verwarring optreedt over wat wel en niet schoon is (bijvoorbeeld door afsluitbare plastic bakken te gebruiken, voorzien van de datum van reiniging). Steriel verpakt instrumentarium blijft langer steriel in afsluitbare bakken (6 maanden in plaats van 1). Een ander voorbeeld is minder desinfectantia gebruiken. Ruimten, meubilair en voorwerpen (zoals kinderspeelgoed) kunnen worden schoongemaakt met reinigingsmiddelen met een EU-ecolabel en het is alleen nodig oppervlakten te desinfecteren waarop lichaamsvochten hebben gezeten.

Bij subcutane, intramusculaire of intraveneuze injecties is desinfectie van de insteekplaats niet nodig, tenzij de patiënt immuungecompromitteerd is. Reinig een traumatische wond altijd met stromend lauwwarm water. 11 Desinfectie is alleen nodig als er een risico is op overdracht van een infectieziekte.

Water (en energie) is eenvoudig te besparen door kranen te voorzien van een doorstroombegrenzer. 12 Begrenzers kosten een paar euro, zijn eenvoudig te installeren en besparen tot 30–50% water en 25% energie.

Het voorkomen van voedselverspilling is een maatregel met een grote impact. Circa 8–10% van de wereldwijde CO2-uitstoot wordt veroorzaakt door voedselverspilling. 13 Inventariseer (bijvoorbeeld gedurende een week) hoeveel etenswaren onnodig in de prullenbak verdwijnen en verbeter de inkoop- en bewaarmogelijkheden (beperktere inkoop van kort houdbare producten, aanschaffen van vershoudbakjes).

Reuse

Bij deze stap gaat u na welke wegwerpproducten u kunt vervangen door herbruikbare hulpmiddelen (zoals wegwerp­scalpels; er zijn zelfs herbruikbare tongspatels en otoscoopoortips). Over het algemeen geldt dat hergebruik duurzamer is dan wegwerp. 7 , 14 Dit geldt zelfs als er op kleine schaal wordt gereinigd en gesteriliseerd, zoals in de huisartsenpraktijk. 15 Er worden meer grondstoffen en CO2 verbruikt en meer afval geproduceerd bij wegwerpproducten (ook al zijn de hulpmiddelen duurzaam geproduceerd).

Een voorwaarde voor hergebruik is een sterilisatieproces dat aan de eisen voldoet (autoclaaf of sterilisatie extern). Uit verschillende onderzoeken blijkt dat ook patiënten bereid zijn om milieu-impact mee te laten wegen en desnoods willen inleveren op comfort, zoals bij het speculum. 16 , 17 Indien hergebruik niet mogelijk is, vraag de leverancier dan of er duurzaam geproduceerde varianten bestaan.

Recycle

Wanneer u zo veel mogelijk afval scheidt, bespaart dat zowel grondstoffen als CO2. Papier van de onderzoeksbank kan gerecycled worden (mits droog en schoon) en mag bij het oud papier. Er bestaat ook gerecycled papier voor de onderzoeksbank. Papier heeft een bescheiden aandeel van 0,6% van het grondstoffengebruik in de hele zorg. 2 Er is in Nederland echter een tekort aan oud papier, waardoor papier moet worden geïmporteerd om aan de vraag te voldoen. Oud papier kan maximaal 7 keer gerecycled worden.

Verder kunt u patiënten vragen om lege inhalatoren naar de apotheek terug te brengen. Sommige leveranciers hebben hiervoor een recyclingprogramma.

Rot

Het medische afval in de praktijk kunnen we nooit helemaal tot 0 reduceren. Een deel van het afval van lunch en drinken (onder andere koffieprut) is echter composteerbaar. U kunt een GFT-afvalbak of wormenbak (een toren van bakken waarin tijgerwormen het GFT tot compost verwerken) aanschaffen en de compost gebruiken voor de tuin van de praktijk.

Kennishiaten

Er zijn nog enkele belangrijke kennishiaten. Het is bijvoorbeeld niet bekend of handmatige reiniging duurzamer is dan het gebruik van een medische vaatwasser wat betreft energie- en waterverbruik, gebruik van reinigingsmiddel en beschermingsmiddelen, en arbeidsuren.

Van geneesmiddelen is niet bekend welk aandeel het actieve farmaceutische ingrediënt, de hulpstof en de verpakking hebben in het totaal aan grondstoffen. Dit komt omdat veel van deze informatie niet openbaar is en bedrijven niet verplicht zijn deze te vermelden. Voor een eerlijke vergelijking van voetafdrukken (levenscyclusanalyses) is volledigheid echter onontbeerlijk. 18

Hoe neemt u het team mee?

Maak een vast agendapunt van duurzaamheid of plan een vast (bijvoorbeeld maandelijks) overleg en vraag wie de voortrekker wil zijn in de praktijk. Maak gezamenlijk een stappenplan voor de korte termijn (zoals 1 week en 1 maand) en de lange termijn. Begin bijvoorbeeld met de quick wins [kader]. Sommige maatregelen lijken eenvoudig door te voeren, maar blijken weerbarstig en herhaling is daarom nodig (zoals het scheiden van afval, hygiëne). Tegenslagen zijn onvermijdelijk en bedenk ook dat gedragsverandering tijd kost. Maak de voortrekker geen eigenaar van ieder plan, maar verdeel de acties en werk in wisselende samenstelling, afhankelijk van de maatregel. Het bewustzijn rond verduurzamen is enorm gegroeid en de meeste mensen willen graag iets doen. Evalueer de bereikte resultaten regelmatig, dat werkt motiverend.

De beschreven maatregelen zijn afkomstig uit het NHG/LHV e-boek De groene huisartsenpraktijk. 12 Dat bevat ook inspirerende voorbeelden van praktijken die al veel maatregelen hebben genomen.