De Nederlandse huisartsenzorg kraakt én toont veerkracht

Substitutie van ziekenhuiszorg

Probleem: Door bezuinigingen, wachttijden en een kortere opnameduur, verschuift de ziekenhuiszorg naar huisartsenpraktijken; overbelasting dreigt.

Kans: Weliswaar neemt de werkdruk toe door verplaatsing van zorg, maar het werk als huisarts wordt ook uitdagender en plezieriger; de ervaren werkdruk wordt minder. Door samenwerking tussen huisarts en specialist ontstaat een ‘wij samen’-cultuur. Gezamenlijke spreekuren en teleconsulten beperken verwijzingen en laten terugverwijzingen vlotter verlopen. 12 , 13 We zagen mooie voorbeelden van regio’s waarbij gespecialiseerde (kader)huisartsen, maar ook medisch specialisten in de eerste lijn ingezet worden voor bijvoorbeeld echografie, oogheelkunde, ouderengeneeskunde en chirurgische ingrepen. 14 , 15 Cruciaal zijn de randvoorwaarden: een dekkend consultatietarief, meer menskracht en meer tijd voor de patiënt. 16 Ook is belangrijk dat huisartsen meer tijd voor deze ‘plustaken’ krijgen door patiënten met laagcomplexe, enkelvoudige problemen te delegeren naar de assistentes en praktijkondersteuners.

Groter praktijkteam

Probleem: De capaciteit en expertise van praktijkteams is de afgelopen jaren sterk uitgebreid met praktijkondersteuners (POH-)somatiek, ouderen, jeugd en ggz, verpleegkundig specialisten (VS), praktijkassistentes met opleiding tot spreekuurondersteuner (SOH) en praktijkmanagers. In 2022 waren gemiddeld 10 personen in de praktijk werkzaam. 5 Deze personele ‘explosie’ vraagt veel managementvaardigheid van huisartsen op het personele, financiële en logistieke vlak. Hiervoor zijn huisartsen niet specifiek opgeleid en ze zijn er vaak ook niet in geïnteresseerd.

Kans: Voor de patiënt is dit uitgebreide team een hulp, vraagbaak en service in ‘gezondheidsland’. Om aan het team leiding te geven dient de huisarts een deel van de inhoudelijke coördinatie op te zich te nemen en daarvoor opgeleid te worden. Hierbij zijn training in leidinggeven, ondernemer- en praktijkhouderschap obligaat. Ook postdoctorale scholingen en coaching door ervaren (oud-)huisartsen kunnen hierbij behulpzaam zijn.

De praktijkhouder is geen solist meer, maar verdeelt samen met de andere praktijkhouders de managementtaken en wordt ondersteund door een praktijkmanager. Beginnende praktijkhouders vinden niet steeds het wiel uit, maar krijgen steun van Regionale Huisartsen Organisaties (RHO’s), die als ‘servicecentra’ praktijken ondersteunen bij werving en selectie van huisartsen en medewerkers, HR-management, ICT, financiële administratie, inkoop en scholing. 17

Minder nieuwe praktijkhouders

Probleem: Het aantal zelfstandig gevestigde huisartsen neemt af: van 84% in 2000 naar 61% in 2021. Binnen 6 jaar gaat bovendien 30% van de huidige praktijkhouders met pensioen. Huisartsen blijven daarbij frequenter en langer als waarnemer werken. 1 , 5 - 10 Steeds meer Nederlanders kunnen zich niet bij een huisarts inschrijven. 1 , 5 Commerciële bedrijven nemen praktijken over. 10 Er zijn vooral vestigingsproblemen bij solopraktijken in dunbevolkte gebieden, maar de problemen breiden zich uit; in de eerste plaats naar niet goed georganiseerde praktijken met achterstallig onderhoud. 5 Waarnemers en hidha’s zien het praktijkhouderschap niet als uitdaging, maar eerder als last. Bovendien is de functie van waarnemer (financieel) aantrekkelijker en wordt het werken in grote praktijken in een stedelijke omgeving vanwege keuzemogelijkheden en flexibiliteit meer gewaardeerd. 9 , 18

Kans: Hoewel het aantal solopraktijken afneemt en jonge artsen eerder kiezen voor grotere samenwerkingsverbanden, dienen de voordelen van kleinschaligheid en werken op het platteland met meer persoonlijke continuïteit en korte lijnen beter over het voetlicht te worden gebracht. Een meer evenwichtigere verdeling van huisartsen en waarnemers over het land en opvolging van ‘moeilijke’ praktijken is deels te bereiken door het gericht inzetten van financiële prikkels, te vergelijken met het werken in achterstandswijken.

Een mix van klein- en grootschaligheid is, in aanvulling op de financiële stimulans, dé oplossingsrichting voor het platteland. We zagen prachtige voorbeelden van regionale bundeling van losse dorpspraktijken in 1 kostenmaatschap, met 1 praktijkmanager, gezamenlijke triage, deels gezamenlijke inzet van assistentes en POH’s en verdeling van anderhalvelijnstaken door de huisartsen.

Vestigingskosten

Probleem: Waarnemend huisartsen die praktijkhouder willen worden, ervaren belemmeringen vanwege financiële onzekerheid bij grote investeringen in huisvesting en praktijkovername. 9

Kans: Landelijke en gemeentelijke overheden en zorgverzekeraars kunnen meer verantwoordelijkheid nemen met bijvoorbeeld startsubsidies of een inkomstengarantie. Om te beginnen in regio’s waar de nood het hoogst is, bij de voortzetting van praktijken met achterstallig onderhoud of bij onverwachte uitval van een praktijkhouder. De RHO’s kunnen praktijkovernames ondersteunen door de inzet van regionale experts (‘makelaars’) en ervaren huisartsen. Ze kunnen bijvoorbeeld helpen met het onafhankelijk vaststellen van de overnamesom om (verkapte) goodwill te voorkomen. 7 , 17

Ruimtegebrek

Probleem: Een toenemend aantal praktijken heeft ruimtegebrek door personele uitbreiding en de wens tot het opleiden van toekomstige collega’s. 8 Ruimtegebrek is soms op te lossen door een interne verbouwing of verhuizing; processen die tijd en energie vragen. De aanvraag van vergunningen geeft vaak problemen. Bij de planning van nieuwbouwwijken wordt in de meeste gevallen geen rekening gehouden met eerstelijns voorzieningen, zoals een huisartsenpraktijk. Veel gemeenten zien huisartsenpraktijken als zelfstandige ondernemingen, waar zij geen verantwoordelijkheid voor hoeven te nemen.

Kans: Hoewel op steeds meer plaatsen gemeenten meer verantwoordelijkheid nemen, is volgens ons ‘een wettelijke stok achter de deur’ nodig, waarbij gemeenten (net als in Scandinavië) verplicht worden tot actieve betrokkenheid bij de planning en uitvoering van verbouw of nieuwbouw. De huisartsenzorg is daarbij een ‘nutsvoorziening’. Overigens kan naast de RHO’s ook de Landelijke Huisartsvereniging (LHV) ondersteuning bieden bij huisvestingsperikelen. 7 , 17

Continuïteit in persoon

Probleem: Met het toegenomen aantal hulpverleners per patiënt neemt de persoonlijke continuïteit af; de zorgfragmentatie neemt toe. De huisarts is minder beschikbaar voor de ‘eigen’ patiënt. 19 Continuïteit in persoon, een van de kernwaarden van de huisartsgeneeskunde, staat hiermee onder druk. In tegenstelling tot de klassieke situatie, wonen huisartsen veelal niet in de praktijkregio, hebben gezinstaken en hebben wellicht een veranderende attitude. In 2000 was de gemiddelde werkweek van huisarts-praktijkhouders 50 uur. Nu werken de meeste huisartsen parttime, maar hebben (inclusief diensten, et cetera) nog een werkweek van 44 uur. 20

Kans: Persoonlijke continuïteit heeft plaatsgemaakt voor continuïteit van zorg. 19 Cruciaal daarbij is een goed toegankelijke en uniforme (regionale) dossiervoering en een zo klein mogelijk team van praktijkhouders én waarnemend huisartsen rond de patiënt. Een maximale (persoonlijke) continuïteit verdient extra stimulering en beloning in materiële en immateriële zin. Want hoe langer je zorg levert voor een ‘eigen’ groep patiënten, hoe groter de meerwaarde is voor zowel de dokter als de patiënt. 1 - 4

Negatieve beeldvorming huisarts

Probleem: Uitstroom door vergrijzing, parttime werken en vervroegd uittreden veroorzaken een huisartsentekort. Om dit tekort aan te vullen wordt het aantal opleidingsplaatsen uitgebreid van 870 nu naar 1035 in 2026. 20 Het is de vraag hoeveel dit oplevert, want er is helaas te weinig belangstelling voor de huisartsopleiding en opleidingsplaatsen blijven onvervuld. 1 , 8 , 9 , 22

Kans: Naast een negatief imago door berichten in de pers over de huisartsgeneeskunde, draagt de beroepsgroep zelf bij aan de negatieve beeldvorming door het accent te leggen op de negatieve kanten en knelpunten van het huisartsenvak. 8 , 9 Veel van de door ons bezochte praktijken propageren een ‘stop met klagen’. Zij ervaren de contacten met patiënten, collega’s en praktijkmedewerkers als positief stimulerend. Praktijkhouders zijn blij en trots dat ze buiten de muren van het ziekenhuis zelf richting kunnen geven aan een eigen praktijk. Bovendien draagt de band met een eigen vaste en diverse patiëntenpopulatie veel bij aan het vermeerderen van kennis en het delen van positieve ervaringen. Dit dient beter uitgedragen te worden, bijvoorbeeld door publiekscampagnes, het in de pers brengen van positieve voorbeelden, of via tv-series waarbij het huisartsenberoep positief wordt belicht. 21 Inmiddels heeft de Stichting Beroepsopleiding Huisarts de promotiecampagne ‘the next level doctor’ gelanceerd. 22

De interesse voor de huisartsgeneeskunde kan ook bevorderd worden door het betrekken van medisch studenten of aniossen bij de praktijk of de huisartsenpost als (junior) triagist of baliemedewerker. Zij kunnen onder supervisie van de huisarts worden ingezet bij laag complexe consulten. Het mes snijdt aan 2 kanten: het helpt de werkdruk te verlichten en het stimuleert de belangstelling voor het vak. 23 - 24

Ten slotte kan ook gedacht worden aan medisch specialisten, vanuit interesse of het ontbreken van een passende werkplek in de tweede lijn. Zij kunnen als zij-instromers de aangepaste huisartsopleiding volgen of als expert in de anderhalvelijnszorg worden ingezet.