Onbegrepen bekkenbodemklachten: een miskend probleem bij misbruikte mannen

De media besteden steeds meer aandacht aan het vóórkomen en de gevolgen van seksueel misbruik. Vaak schetsen ze een klassiek beeld: de man is de dader, de vrouw het slachtoffer. Seksueel misbruik van mannen komt weliswaar minder vaak voor, maar is zeker geen zeldzaamheid. Jaarlijks krijgt 1,5% van alle mannen in Nederland te maken met seksuele grensoverschrijding.1 Slechts 20% van hen zoekt hulp.2 De helft van de mannelijke slachtoffers ontwikkelt langdurige psychische en lichamelijke klachten. Ook klachten van de bekkenbodem kunnen een gevolg zijn van seksueel misbruik.3 Slachtoffers praten er echter niet over en huisartsen denken er niet aan. Een gemiste kans, want vroegtijdige herkenning en tijdige hulp kunnen de gevolgen verminderen en het risico op herhaling van het misbruik verkleinen.4

Seksueel misbruik omvat alle vormen van seksueel getinte ongewenste handelingen waarbij er sprake is van een leeftijds- of machtsverschil [kader 1].5

Mythen over mannelijke slachtoffers

Er zijn meerdere redenen waarom het voor mannen nóg moeilijker is dan voor vrouwelijke slachtoffers om over hun misbruik te vertellen. De boosdoeners voor het zwijgen van mannelijke slachtoffers zijn de heersende mythen over mannelijkheid [tabel 1].6 Gevoelens van schaamte, schuld en twijfel over de eigen rol (‘Heb ik het zelf uitgelokt?’) en geaardheid (‘Ben ik toch homoseksueel?’) kunnen hardnekkig zijn en onthulling in de weg staan.7 Mannen zijn ook nog minder dan vrouwen geneigd aangifte te doen van seksueel geweld.8 Door het verzwijgen van seksueel misbruik, en het niet tijdig herkennen van signalen van misbruik door hulpverleners, is de zorg voor mannelijke slachtoffers niet optimaal.

Waarop moet u alert zijn?

Veel slachtoffers van seksueel misbruik ontwikkelen psychische klachten [tabel 2]. Ongeveer 40% van de mannen krijgt na seksueel geweld een posttraumatische stressstoornis (PTSS). Dit percentage is bij vrouwen ongeveer hetzelfde, maar voor beide seksen gelden lagere incidentiecijfers voor PTSS na niet-seksuele trauma’s, respectievelijk 5% voor mannen en 10% voor vrouwen.3 Ook slaapproblemen, angst- en stemmingsklachten, en verslaving kunnen signalen zijn. Seksuele disfuncties komen tweemaal vaker voor bij mannen die op jonge leeftijd seksueel geweld hebben meegemaakt dan bij mannen zonder die ervaring. Het betreft vooral erectiele disfunctie, ejaculatio praecox en libidoproblemen.9 Seksueel misbruik hangt zowel bij vrouwen als bij mannen samen met het vóórkomen van somatisch onverklaarde lichamelijke klachten (SOLK), zoals het prikkelbaredarmsyndroom, vermoeidheid, aspecifieke chronische pijnklachten en fibromyalgie.1011

Bekkenbodemklachten en urologische problemen

Zoals beide casussen illustreren komt ook het chronisch bekkenpijnsyndroom meer voor na seksueel geweld.12 De patiënt heeft dan (vaak forse) pijnklachten in bekken en onderlichaam, gedurende minimaal 6 maanden, zonder specifieke lichamelijke oorzaak. Pijnsyndromen als chronische prostatitis, interstitiële cystitis en vulvaire pijn vallen hier ook onder. Overactiviteit van de bekkenbodem speelt een belangrijke rol. Fysieke en psychische schade na seksueel geweld verhogen de spanning in de bekkenbodemspieren. Hierdoor kunnen er meer of nieuwe pijnklachten ontstaan, met meer angst en mentale spanning tot gevolg. Door deze vicieuze cirkel neemt de overactiviteit verder toe. Bij een derde tot de helft van de mensen met chronische bekkenpijn is er in het verleden sprake geweest van (seksueel) geweld.13

Ook sommige urologische symptomen komen vaker voor bij mannen met seksueel misbruik in hun voorgeschiedenis. Bij 30% van de patiënten met een overactieve blaas bleek er sprake van een seksueel trauma.14 Ook bij patiënten met een interstitiële cystitis bleek PTSS 5 keer vaker voor te komen dan bij de algemene bevolking.15 Slachtoffers van seksueel misbruik rapporteren bij deze aandoeningen opvallend meer pijn, stemmingsklachten en ziektelast dan patiënten zonder seksueel misbruik in de voorgeschiedenis.14 Bij een toename van de complexiteit van urologische problemen lijkt de kans op een geschiedenis van seksueel misbruik groter te worden.16

Belangrijke contextuele signalen zijn sociale problematiek (actueel of in het verleden), frequent spreekuurbezoek of juist het mijden van zorg. De aanwezigheid van specifieke risicofactoren kan ook op seksueel misbruik wijzen. Zo lopen mensen met een beperking een groter risico om op een moment in hun leven slachtoffer te worden van seksueel geweld. Hetzelfde geldt voor patiënten met eerdere geweldservaringen, vluchtelingen en homo- en biseksuele mannen.

Hoe kunt u helpen?

Patiënten leggen vaak zelf geen relatie tussen bekkenbodemklachten en seksueel geweld. Als u alert bent op de gevolgen van seksueel misbruik en signalen meent te herkennen, is het raadzaam actief naar seksueel misbruik te vragen. Er is nog veel niet bekend over de effectiviteit van communicatie door (huis)artsen met slachtoffers van seksueel geweld. Bij mannelijke slachtoffers is dat kennishiaat nog groter. Wat betreft vrouwelijke slachtoffers weten we dat huisartsen vaak onvoldoende alert zijn op signalen en dat het vergroten van het besef bij artsen door voorlichting en training ertoe leidt dat ze zich beter toegerust voelen om het gesprek met de patiënt aan te gaan.17 Hoe eerder u seksueel misbruik bespreekbaar maakt, des te eerder er ook adequate hulp kan worden geboden. Bovendien kan dit een lange zoektocht naar somatische oorzaken voorkomen. Als de patiënt snel steun en hulp krijgt, neemt niet alleen de kans op het ontwikkelen van langdurige problematiek af, maar wordt ook de kans op herhaling van het slachtofferschap kleiner.18

Wanneer u naar seksueel geweld vraagt is het belangrijk dat u uitlegt waarom u deze vraag stelt en wat de relatie met de klacht is. U kunt op een directe of een indirecte manier naar misbruik vragen [kader 2]. Patiënten hebben behoefte aan een luisterend oor en erkenning voor wat ze is aangedaan. Vaak voelen ze zich veilig bij hun huisarts omdat ze weten dat die vertrouwelijk met hun informatie zal omgaan. Wanneer een patiënt u voor het eerst vertelt over het misbruik, is het belangrijk om onbevooroordeeld te luisteren, en niet aan waarheidsvinding te doen. Voorkom uitspraken die de patiënt (mede)verantwoordelijk maken (bijvoorbeeld: ‘Waarom ben je met die man meegegaan? Waarom heb je je niet verweerd?’). Dit zogenaamde victim blaming kan een kwetsbaar slachtoffer verder beschadigen. Zorg voor een veilige, rustige omgeving en sluit aan bij de wensen en mogelijkheden van de patiënt. Deze zal niet meteen een oplossing verwachten. Rond het consult zorgvuldig af. Evalueer wat het bespreken bij de patiënt heeft losgemaakt en welke steun zijn omgeving kan bieden. Maak een vervolgafspraak en geef duidelijk aan hoe en wanneer de patiënt u kan bereiken. Gebruik de sociale kaart van hulpverleners in uw omgeving om zo nodig gericht te verwijzen. Wanneer het seksuele geweld in de voorgaande week heeft plaatsgevonden, verwijst u uw patiënt naar het Centrum Seksueel Geweld in uw regio. Wanneer het misbruik langer geleden plaatsvond, kunt u in samenspraak met het slachtoffer naar een passende optie voor hulp zoeken. Dit zal in veel gevallen een traumapsycholoog of psychosociaal hulpverlener zijn. Als er, zoals bij Johan en Jeroen in onze casussen, sprake is van een chronisch bekkenpijnsyndroom, is verwijzing naar een gespecialiseerde bekkenfysiotherapeut op zijn plaats.

Conclusie

Seksueel misbruik van mannen is geen zeldzaamheid, maar veel huisartsen denken niet aan deze mogelijkheid. Daarom brengen ze het onderwerp ook niet ter sprake. Het is belangrijk hierop bedacht te zijn. Onverklaarde bekkenbodem- of urologische klachten bij mannen kunnen duiden op een doorgemaakt seksueel trauma.