Visueel spektakel

Gedurende de 20 ^e eeuw zijn allerlei visualiseringstechnieken ontwikkeld die op een of andere manier hebben bijgedragen aan een grotere doorzichtigheid van het menselijk lichaam. Röntgentechnologie, echoscopie, endoscopie, computertomografie, MRI-scans maken allemaal het lichaam transparant. Maar ze doen veel meer dan dat: ze veranderen ook figuurlijk onze kijk op het lichaam, beïnvloeden de manier waarop wij denken over en omgaan met ons lijf. Onze cultuur koestert het ideaal van het transparante lichaam, dat op twee aannames stoelt: meer zien is meer genezen en in het lichaam kijken is onschuldig. Zo vertrouwen patiënten bijvoorbeeld bijna blindelings op het alziend technisch oog en dat is niet terecht. Niet elke afwijking of kwaal is zichtbaar te maken. Bovendien maakt een nieuw instrument in de regel andere dingen in het lichaam zichtbaar. Bij de ontdekking van bijvoorbeeld de MRI-scan moesten medici het lichaam opnieuw leren kennen. Zij zien weliswaar iets, maar wat zien zij? Vaak is er namelijk geen één-op-één-relatie tussen afbeelding en ziekte. De interpretatie van een beeld is niet eenduidig. Dan de vermeende onschuldigheid. Zowel in de fundamentele wetenschap (elementaire fysica) als vanuit de medische historie weten wij: een observatie is een interventie. Het bekijken van het inwendig lichaam gaat altijd ten koste van de fysieke integriteit en kan bovendien leiden tot daadwerkelijke schade. De röntgenstralen die de foetus schaden, zijn hier een klassiek voorbeeld van. José van Dijck, hoogleraar Televisie, Media en Cultuur, analyseert medische visualisering als een cultureel proces. Haar boek bevat onder andere essays over de operatiefilm als mediaspektakel (over het scheiden van Siamese tweelingen), plastinatie, de endoscopische reis door het lichaam, echoscopie van de foetus en röntgenfotografie in De Toverberg. Zij belicht daarbij vooral de continuïteit tussen historische en contemporaine methoden van kijken en verbeelden. In elk essay behandelt ze bovendien de kwestie van de verantwoordelijkheid over de beelden, de vervlechting van belangen en de verschuiving van culturele normen en waarden. Van Dijck weet dat haar taak lastig is: ‘In deze cultuur zijn medici en media, wetenschap en technologie innig met elkaar verbonden, maar die verwevenheid is allesbehalve doorzichtig.’ Maar zij slaagt glansrijk. Stuk voor stuk zijn het uiterst boeiende en zelfs spannende vertogen, vol kunst (Michelangelo), literatuur (Thomas Mann) en film (zoals Fantastic voyage naar de sf-roman van Isaac Asimov, waarin een duikboot plus bemanning zo verkleind wordt dat de duikboot via de bloedbaan op weg kan gaan naar de hersenen van een atoomgeleerde om een tumor te verwijderen). En wat schrijft die vrouw goed! Een prachtboek.