Empirie als kunst

‘Er is natuurlijk niets op tegen dat er medici zijn die de kunstgeschiedenis reduceren tot illustraties bij hun uiterst belangrijke bezigheden, maar verwacht niet dat een serieuze kunsthistoricus het een interessante intellectuele uitdaging vindt om de plaatjes te produceren bij de praatjes van een ander.’ Zo begon prof.dr. Henk van Os, hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam op 24 mei in Utrecht de twaalfde David de Wiedlezing. Deze lezingen zijn gewijd aan wetenschappelijke en maatschappelijke thema's op het medisch-biologische vlak. Met zijn lezing Renaissance in het ziekenhuis mikt hij hoger: een schets geven van het raakvlak van kunstbeoefening en medische wetenschap. Want belangrijker dan het schilderen van ‘horrelvoeten, pestbuilen, rhinoscleromen en wat niet al’ is de ontdekking van empirie, waardoor kunstenaars anders leerden kijken naar de werkelijkheid. Zicht op de werkelijkheid van de mens en de ontdekking van zijn lichaam horen bij humanistische wetenschappers en renaissancekunstenaars. Kennis van de anatomie werd zodoende in de loop van de zestiende eeuw een vanzelfsprekend onderdeel van de opleiding van kunstenaars, net als training in de natuurgetrouwe weergave van de waargenomen werkelijkheid. Empirie betovert zelfs. De vele voorstellingen van anatomische lessen in de Nederlandse kunst zijn volgens Van Os geen geschilderde documentaires van onderricht in de anatomie: ‘Het zijn groepsportretten, waarbij de anatomie de samenbindende factor is, maar ook niet meer dan dat. Rembrandts Anatomische les van Dr. Tulp (…) laat ook een gearrangeerd geheel zien. In werkelijkheid ontleedde de anatoom eerst de buik. De sectie van de arm vond gewoonlijk het laatst plaats (…). Het gaat om een fascinerende representatie van een anatomische les en niet om de les zelf. Overigens is het interessant dat de toehoorders minstens zoveel aandacht hebben voor het opengeslagen boek aan het voeteneinde van de dode als voor zijn opengelegde arm. Rembrandt heeft een evenwicht tussen theorie en waarneming willen laten zien.’ Op het raakvlak van kunstbeoefening en medische wetenschappen zijn de scharnieren van de Europese cultuurgeschiedenis te ontdekken, stelt Van Os. Kunst is meer dan louter een illustratie van wetenschapsgeschiedenis. (FM)