Medisch leiderschap als fundament van de opleiding

Het zorglandschap blijft continu in beweging en daarmee ook de huisartsgeneeskunde. In dit krachtenveld loert het risico dat huisartsen speelbal worden van alles wat er op ze afkomt en niet hun eigen koers varen. Dit kan leiden tot een reactieve manier van werken, waarbij alle verplichtingen en verwachtingen van patiënten, de maatschappij en het zorgsysteem, belangrijker lijken dan gewoon goede zorg leveren. Dat ondermijnt de professionele autonomie van de huisarts. Het past huisartsen veel beter om proactief te zijn, de regie te nemen en te behouden, en zo medisch leiderschap te tonen. Wij denken dat dit essentieel is om oplossingen te vinden voor de uitdagingen waarvoor de zorg zich gesteld ziet, in de vorm van stijgende kosten, vergrijzing, toenemende wachttijden, personeelstekorten en uitgestelde zorg door de coronacrisis.12

In hun werk tonen huisartsen impliciet medisch leiderschap. Als een spin in het web geven ze leiding aan processen, ze leiden patiënten door moeilijke situaties, ze sturen (multidisciplinaire) teams en samenwerkingspartners aan en ze hebben vaak bestuurlijke, wetenschappelijke of onderwijskundige nevenactiviteiten.

De hamvraag is of huisartsopleidingen aiossen voldoende toerusten en uitdagen om medisch leiderschap te ontplooien. Er zijn signalen dat de nieuwe generatie huisartsen geen praktijkhouder wil zijn of bestuurlijke functies op zich wil nemen.3 Daarnaast blijkt uit een enquête van Nivel dat alumni van de huisartsopleiding meer hadden willen leren over de rol van de huisarts en over management en ondernemerschap.4

De huisartsopleiding van het AMC heeft daarom een leerlijn Medisch leiderschap toegevoegd aan het curriculum. In dit opinieartikel pleiten wij ervoor om medisch leiderschap op te nemen in het Landelijk Opleidingsplan Huisartsgeneeskunde.

Wat is medisch leiderschap?

Medisch leiderschap is in Nederland op de kaart gezet door het Platform Medisch Leiderschap, dat geïnitieerd werd door jonge huisartsen en aiossen.5 Het feit dat dit een bottom-upbeweging is, is een typisch voorbeeld van medisch leiderschap. Andere sprekende voorbeelden van bottom-upinitiatieven zijn Het Roer Moet Om en Dappere Dokters.

Medisch leiderschap houdt in dat artsen continu werken aan persoonlijke groei, professionaliteit en effectiviteit. In de definitie van Carina Hilders, bijzonder hoogleraar Medisch management en leiderschap aan het instituut Beleid en Management Gezondheidszorg, is medisch leiderschap de verantwoordelijkheid nemen voor en sturing geven aan kwalitatief hoogwaardige zorg voor de patiënt, door de medische inhoud te verbinden met bestuurlijke, organisatorische, financiële en maatschappelijke thema’s.6 Het Raamwerk Medisch Leiderschap beschrijft de competenties die hiervoor nodig zijn [figuur 1].5

Figuur 1 | Raamwerk Medisch Leiderschap: ‘verandering in de gezondheids-zorg mogelijk maken middels jezelf, anderen en de maatschappij’

Ook in de internationale literatuur wordt het belang van medisch leiderschap benadrukt als essentiële factor om de kwaliteit, patiëntveiligheid en kosteneffectiviteit van zorgorganisaties te verbeteren.78910 Artsen die medisch leiderschap tonen, zijn proactief en autonoom. Zij versterken het team, inspireren anderen en zijn rolmodellen.11 Carina Hilders beschreef het onlangs mooi in een interview met Leading Doctors.12

Medisch leiderschap is een gelaagd begrip [figuur 2].13 Persoonlijk en klinisch leiderschap vormen het fundament voor iedere huisarts. Medisch management en ondernemerschap zijn voor huisartsen belangrijk in verschillende rollen zoals het voeren van een praktijk, het managen van een gezondheidscentrum of het vervullen van functies in overkoepelende organisaties. Veel huisartsen hebben nevenactiviteiten die om bestuurlijk leiderschap vragen.

Figuur 2 | De gelaagdheid van medisch leiderschap

Medisch leiderschap in de huisartsopleiding

Er is grote belangstelling voor het inbedden van medisch leiderschap in het curriculum van artsenopleidingen.56781011 De Federatie Medisch Specialisten omarmde het thema in de rapporten Medisch leiderschap in de vervolgopleiding (2016) en Visiedocument medisch specialist 2025 (2017).614 Dát medisch leiderschap essentieel is voor toekomstbestendige zorg wordt regelmatig beschreven, maar er is weinig onderzoek gedaan naar hóe medisch leiderschap kan worden gestimuleerd en ingebed in het curriculum. Individuele interventies worden het vaakst beschreven, terwijl interventies in de cultuur van samenwerken en op het niveau van de organisatie minstens even belangrijk zijn.15

Hier ligt een belangrijke uitdaging voor medisch leiderschap in het onderwijs. In de medische beroepsgroep zijn professionele normen en waarden stevig vastgelegd en aioss lijken zich aan die verwachtingen te moeten conformeren. Maar leiderschap betekent óók eigen afwegingen maken en vervolgens wellicht tot andere besluiten komen. Een recent artikel spreekt over agency, een begrip dat vertaald kan worden als ‘eigen leiderschap’ en dat wij beschouwen als een kern van medisch leiderschap.16 De auteurs beschrijven dat sociaal kapitaal, zelfkennis en mentoring agency bevorderen belangrijke onderdelen zijn in de medische opleiding van het onderwijs in medisch leiderschap.

Veel huisartsopleidingen bieden impliciet al elementen van medisch leiderschap aan onder noemers als ‘professionele ontwikkeling’, ‘samenwerken’, ‘praktijkmanagement’ en wellicht nog andere. Medisch leiderschap gaat echter verder dan losse onderdelen, het gaat erom leiderschap te ontwikkelen vanuit een visie. Daarom stellen wij voor om medisch leider schap en de bijbehorende competenties expliciet een plek te geven in het Landelijk Opleidingsplan Huisartsgeneeskunde, zodat we gezamenlijk kunnen werken aan de ontwikkeling en implementatie van medisch leiderschap van huisartsen en aan uniformiteit van het onderwijs daarin binnen alle opleidingen.

In de [bijlage] beschrijven we hoe medisch leiderschap in het Amsterdamse curriculum is geïmplementeerd aan de hand van het thema ‘aios in the lead’. Met het integreren van het Raamplan Medisch Leiderschap in het curriculum is de missie echter nog niet voltooid. Het vervlechten van medisch leiderschap met de thema’s van het landelijk opleidingsplan deskundigheidsbevordering van docenten en opleiders vraagt om continue aandacht van een toegewijd team. Andere uitdagingen zijn hoe om te gaan met toetsing en aiossen die zich vooral richten op vakinhoudelijk onderwijs, waardoor ze minder urgentie voelen voor dit ‘softere’ onderwijs.

Conclusie

We pleiten ervoor medisch leiderschap structureel en expliciet aandacht te geven in de huisartsopleiding. We gaan graag met andere stakeholders in gesprek over de inbedding van medisch leiderschap in alle huisartsopleidingen zodat de huisartsen die nu opgeleid worden, de vaardigheden en kennis meekrijgen om toekomstbestendige zorg te kunnen blijven leveren. Ons pleidooi speelt in op de wens van alumni om meer te leren over de rol van de huisarts en over management en ondernemerschap. Meer onderzoek naar de onderwijskundige principes op basis waarvan medisch leiderschap het best kan worden gestimuleerd, zal de meerwaarde voor de huisartsopleiding en voor het vak van huisarts verder duidelijk maken.